ص:2

ص:3

ص:4

اقامت در تهران28

استادان28

دیدگاه ایشان درباره استادان خود28

در محضر استادان فرزانه30

1 . میرزا مهدی آشتیانی30

2 . شیخ مرتضی طالقانی31

3 . آیت الله خویی32

4 . حضرت امام33

5 . آیت الله سیدعبدالهادی شیرازی34

6 . آیت الله سیدمحمدهادی میلانی34

تدریس35

دوره اول: تدریس در حوزه علمیه نجف اشرف35

دوره دوم: تدریس در حوزه علمیه مشهد مقدس36

دوره سوم: تدریس در تهران36

آثار و نگاشته ها37

1 . درباره اهل بیت38

2 . اخلاق و عرفان39

ص:5

3 . علم النفس39

4 . فقهی39

5 . فلسفی40

6 . هستی شناسی42

7 . انسان شناسی42

8 . ادبیات43

9 . دیگر آثار43

10 . معرفی آثار مهم استاد44

1 . انسان و آفرینش44

2 . تفسیر، نقد و تحلیل مثنوی44

3 . مولوی و جهان بینی ها45

4 . تکاپوی اندیشه ها46

5 . تحلیل شخصیت خیام47

6 . ترجمه و شرح نهج البلاغه48

7 . فلسفه زیبایی و هنر از دیدگاه اسلام49

8 . عرفان اسلامی50

9 . فرهنگ پیرو و فرهنگ پیشرو51

ص:6

10 . فلسفه دین51

11 . تحقیقی در فلسفه علم52

11 . اشعار52

فصل سوم54

ابعاد شخصی استاد54

ویژگی های علمی54

1 . حافظه قوی54

2 . گستردگی و گوناگونی دانش55

خواب عجیب هم درس علامه!56

3 . ارتباط علمی با دکتر حسابی56

4 . دیدار دکتر شریعتی با علامه جعفری58

5 . تلاش بی وقفه برای مطالعه58

ویژگی های اخلاقی59

1 . پرهیز از مبالغه59

2 . تواضع و فروتنی60

3 . احترام به استاد62

4 . کمال جویی و اخلاص62

5 . عشق به معصومین64

ص:7

6 . عبادت66

7 . پرهیز از مال شبهه دار67

8 . ارتباط با جوانان68

9 . قدردانی از همسر68

10 . وفای به عهد70

فصل چهارم71

فعالیت های فرهنگی _ اجتماعی71

فعالیت های تبلیغی71

حضور در دانشگاه ها73

شرکت در اجلاس های داخلی و خارجی74

ترویج فرهنگ درست ترجمه76

فصل پنجم79

افکار و اندیشه ها79

(تکاپویی در اندیشه های استاد)79

ویژگی های فکری79

1 . استقلال فکری79

2 . توجه به مقتضیات زمان80

3 . نقد اندیشه ها82

4 . پاسداری از دین83

ص:8

1 . تحقیق و تألیف:84

2 . تدریس:84

3 . سخنرانی:84

4 . ارتباطات علمی:84

اندیشه های استاد85

1 . فلسفه85

2 . شناخت86

3 . انسان شناسی87

4 . فلسفه حیات87

5 . پلورالیسم دینی88

6 . سکولاریسم90

7 . شورا و مشورت90

8 . تعلیم و تربیت91

9 . شخصیت زن92

10 . شبهه93

1 . شبهه طبیعی:93

2 . شبهه عمدی:93

ص:9

11 . بدعت93

12 . عدالت94

13 . وحدت اسلامی95

1 . وحدت مطلق:95

2 . وحدت مصلحتی عارضی:95

14 . آزادی96

15 . حقوق بشر96

16 . موسیقی98

17 . تمدن99

18 . فرهنگ100

19 . روان شناسی102

فصل ششم103

برگزیده ادب فارسی103

اشعار103

مردی از اعماق103

چلچراغ کاخ عرفان104

سخنان بزرگان درباره علامه جعفری رحمه الله107

فصل هفتم111

همراه با برنامه سازان111

ص:10

پیشنهادهای کلی111

پیشنهادهای برنامه ای112

پرسش های مسابقه ای114

پرسش های مردمی116

پرسش های کارشناسی117

کتاب نامه119

ص:11

ص:12

اطاعت و بندگی خداوند سبحان و عشق به خاندان وحی و نبوت علیهم السلام نیز زبانزد عام و خاص بود. نوشتار حاضر تلاشی است در معرفی گوشه هایی از زندگانی این اندیشمند فرزانه که برای معرفی و استفاده بهتر برنامه سازان محترم فراهم شده است. با تقدیر و سپاس از تلاش پژوهش گر ارجمند، جناب آقای حسن اردشیری لاجیمی که در تهیه این اثر ما را یاری دادند امید است تهیه کنندگان محترم در معرفی این الگوی نقش آفرین گام مؤثری بردارند.

انّه ولیّ التوفیق

اداره کل پژوهش

مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

ص:13

ص:14

استاد علامه جعفری افزون بر آن که با تلاش خستگی ناپذیر خود، تلاشگران اندیشه اسلامی را به تکاپوی تازه واداشت، بیش از 90 اثر علمی ارزنده و گران سنگ از خود به یادگار گذاشت که این خود نعمت بزرگی برای کاروان دانش و اندیشه ها به شمار می رود. باشد که روح به ابدیت پیوسته آن عزیز سفر کرده، هم نشین انوار مقدس الهی و ائمه هدی باشد. آمین یا رب العالمین.

ص:15

ص:16

آن گونه که خود استاد گفته است، در تبار خویش عالم شناخته شده ای سراغ ندارد(1) و خود، در این سلک نخستین و به قول «اقبال»، خود نژاد خویش است. هرچند پدر و مادر بزرگوارش از نظر اقتصادی در سطح پایینی بودند، صفای عجیبی بر آنها حاکم بود، به ویژه پدر که در بین مردم به صدق و صفا معروف و مشهور بوده است. به گونه ای که خود استاد گفته است: «من خود از پیرمردهای تبریز شنیدم که از پدرم دروغی شنیده نشده است. این را از پدر پرسیدم، گفت: بله، به یاد ندارم که از سن بلوغ به این سو، دروغ گفته باشم. صدق و صفای پدر، در ما خیلی مؤثر بود. از نظر مال دنیا، کریم النفس و حتی اسم وی (کریم) نیز با مسمّا بود. از ایشان نقل کرده اند که در آغاز ازدواج که تبریز دچار قحطی شده بود، یک شب دو عدد نان سنگک و جعبه ای شیرینی می خرد تا به منزل برود. بین راه در خرابه ای مشاهده می کند که دو نفردر حال خوردن استخوان و لاشه های گوسفند و مرغ هستند، وقتی این صحنه را می بیند نزد آنها می رود و یکی از نان ها و شیرینی را میان آنها تقسیم می کند و با یک نان به منزل می رود. پس از چند قدم، دوباره برمی گردد تا وضع آنها را مشاهده کند و می بیند که دست به سوی آسمان بلند کرده اند و دعا می کنند که «ای مرد! خدا به تو فرزند صالحی بدهد.»

البته پدرم درس نخوانده بود. اما حافظه ای خارق العاده داشت و اغلب سخنان وعاظ شهر را جمله به جمله بیان می کرد. بعدها ما به عظمت پدرمان پی بردیم. او روحیه بسیار بالایی داشت، آدم رقیق القلبی بود، شغلش نانوایی بود و بدون وضو دست به خمیر و نان نمی زد. یک بار با پدرم خدمت آقا میرزا هادی حائری، که از هم دوره های مرحوم عصار بود، رفتیم. ایشان به من گفت: راهی را که ما با مشقت، آن هم هفتاد سال علم و حکمت طی کردیم، پدر تو در خونش دارد. نمی دانم که او چگونه به حالات

ص:17

عرفانی پدرم پی برده بود. پدرم به کار خیلی علاقه مند بود و می گفت کار، جوهر زندگی من است و بی کاری را برای خود مرگ تلقی می کرد.»(1) مادر بزرگوار ایشان نیز از سادات علوی و از خاندان های بزرگ تبریز بود که در جوانی از دنیا رفت و در زمان مرگ 32 سال بیشتر نداشت.(2)

ص:18

بیماری استاد از مردادماه سال 1377 بدون هیچ سابقه ای شروع شد. پیش از بروز علایم بیماری، استاد سفر پرکاری به تبریز داشت. پس از بازگشت، احساس ضعف شدیدی در خود کرد. پس از چند روز استراحت، بهبود مختصری حاصل شد، اما به ناگاه اطرافیان، کاهش وزن بسیار زیاد و محسوسی در استاد مشاهده کردند و بی درنگ استاد را برای معاینه به بیمارستان انتقال دادند. پس از عکس برداری از ریه استاد، تشخیص پزشک معالج، سرطان ریه بود. همه امیدوار بودند که سی تی اسکن خلاف نظر پزشک را به اثبات رساند. استاد برای سی تی اسکن به بیمارستان شهید مصطفی خمینی رحمه الله انتقال داده شد. متاسفانه عکس ها نظر پزشک معالج را تأیید کرد و معلوم شد که بیماری به تمام اعضای بدن استاد رخنه کرده است.

او را برای درمان نزد فرزند بزرگش که از جراحان عمومی مقیم نروژ است، فرستادند. خیلی ها باور داشتند که استاد پس از درمان به سلامت برمی گردد، در حالی که خود ایشان باور داشت که این سفر، همان سفر موعود است که باید برای پیوستن به ابدیت پیمود.

پس از مدتی اقامت در نروژ، برای ادامه معالجه به لندن که امکانات پیشرفته تر و کادر پزشکی مجرب تری داشت، فرستاده شد. روند معالجه در لندن هم به خوبی پیش می رفت که متأسفانه، در آخرین روز، بیماری استاد با سکته مغزی شدت یافت و هرگونه تحرکی از ایشان سلب شد. و سرانجام، آن استاد گران مایه در ساعت 30/10 صبح به وقت لندن در روز دوشنبه 25 آبان ماه پس از 73 سال عمر پربرکت و پربار به دیار باقی شتافت.(1) روانش شاد و هم نشین اولیاءالله باد.

ص:19

ص:20

استاد که به دلیل هوش زیاد و ذکاوت فراوان، دو، سه ساله دبستان را به پایان رسانده بود، ترک تحصیل کرد و برای حل مشکلات معیشتی زندگیشان به بازار کار وارد شد.

ص:21

ادامه سیوطی و دو، سه باب خیلی مهم از مطول را هم در خدمت ایشان گذراند.(1)

پس از پایان دروس مقدماتی فقه و اصول و منطق(2) برای تکمیل دروس سطح خویش و بهره مندی از محضر فیلسوف برجسته مشرق زمین، آیت الله میرزا مهدی آشتیانی، راهی حوزه بزرگ و فعال تهران شد تا از خرمن معارف اهل بیت خوشه چینی کند.(3)

ص:22

رساله را به خط فخر رازی دیدم که در صفحات 3 و 14 آن این مطالب نقل شده بود.

یک روز دیگر مرحوم آشتیانی، درباره بسیط الحقیقه بحث می کردند و از حافظه حدود هفت، هشت سطر از عبارات ملاصدرا را با هیجانی خاص خواندند. پس از درس من سؤال کردم که اگر واقعا در عالم یک وجود است و بقیه وجودات تحیثات و تشخصات اوست، به قول جامی:

آن شاهد غیبی زنهان خانه بود

زد جلوه کنان خیمه به صحرای وجود

از زلف تعینات بر عارض ذات

هر حلقه که بست دل ز صد حلقه ربود

جناب عالی ارسال رسل، مسئولیت و حتی تکلیف عشق را چگونه حل

می کنید؟ اگر من جزئی یا موجی از کمال مطلق هستم، پس عاشق چه کسی می شوم؟ ایشان این تعبیر را فرمودند: اینها ذوقیاتی است که بزرگان ما فرموده اند، اعتقادات قلبی این بزرگان این نبوده است. صدر المتألهین همواره با وضو بوده و پای پیاده به مکه رفته و تعبد بسیار داشته و این حالتی ذوقی برای او و امثال او بوده است.

اگر وحدت وجود به صورتی مطرح شود که عینیت از آن به دست نیاید و مخالف ادیان نباشد، قابل پذیرش است، شبیه این مطلب را آقا علی زنوزی در آخر بدایع الحکم دارد.»(1)

طلبه و هر کسی که در پی علم آموزی و تحقیق و پژوهش است، باید این روش استاد را نصب العین خویش قرار دهد و بداند که علم آموزی با دوری از تقلید به

ص:23

سرمنزل مقصود می رسد، نه با خوشه چینی از خرمن دیگران.

پس از دو سال توقف پربار در حوزه نورانی، عرفانی و معنوی تهران، به سوی حرم امن دوستان اهل بیت علیهم السلام _ حوزه علمیه قم _ حرکت کرد.

ص:24

بقالی که همیشه از او مواد غذایی می خرید، مقداری برنج، روغن و خرما بگیرد. بقال پس از وزن کردن مواد لازم (یک کیلو برنج، یک سیر روغن و هفت سیر خرما) وقتی فهمید که او پولی ندارد و قصد دارد که نسیه ببرد، مواد غذایی را از دست استاد گرفت و برجایش گذاشت و ایشان برگشت. هنگام عصر، بی حالی بر او غلبه یافت و در حجره اش (مدرسه دارالشفاء) در حال استراحت بود. یکی از طلبه ها در حجره کناری معالم می خواند. با مشکلی روبه رو شد، از این رو، از استاد خواست تا او را راهنمایی کند. استاد به او گفت: بنده حالم مقتضی نیست. آن طلبه گفت: من ناهار نخورده ام، برویم حجره من و ناهار کته ای که با خورشت خرما درست شده با هم بخوریم و بعد مشکل مرا نیز حل کن.(1)

از این داستان ها در زندگی گذشتگان و از جمله استاد بسیار بوده که ذکر آن می تواند برای کاروانیان علم و فرهنگ آموزنده باشد. پس از یک سال حضور در قم، خبر جانکاهی باعث هجرت استاد به موطنش (تبریز) شد؛ استاد باخبر شد که مادر بزرگوارش دیده از جهان فرو بسته و ندای حق را لبیک گفته است. خروج از قم باعث نشد که این طلبه جوان از تحصیل دور بماند، چون در تبریز آن روز، مرحوم آیت الله حاج میرزا فتاح شهیدی رحمه اللهصاحب حاشیه بر مکاسب و قاعده الزام حضور داشت که از مجتهدین زبردست و از اوتاد به شمار می آمد، استاد نیز با استفاده از این فرصت در درس های ایشان شرکت کرد.(2)

پس از چند ماه اقامت در تبریز، با پیشنهاد مرحوم شهیدی رحمه الله و آماده سازی مقدمات سفر توسط آن مرحوم، به سوی نجف اشرف و حریم ملکوتی علوی حرکت

ص:25

کرد.(1)

ص:26

بعد از مقداری رفع کسالت، به زیارت امیرالمؤمنین علیه السلام شرفیاب شد و از آن حضرت خواست تا وی را امتحان سخت نفرماید. که الحمدلله ایشان بهبود یافت و دوباره وارد درس و بحث شد.

از این قضایا، به گفته خود استاد، در میان طلبه های نجف بسیار اتفاق افتاده است. آنچه مسلم است، این که مصائب مادی و مادیات برای آنها بی ارزش بود و روح نشاط در میان آنها موج می زد. برای خیلی از طلبه ها درنجف، سختی ها و دشواری های عجیبی پیش می آمد. حتی خود استاد هم در بیشتر مواقع، تا زمان پرداخت شهریه برای گذران زندگی روزی دو تا سه ساعت کار می کرد.

با این حال، این دوران، خاطرات خوشی را برای استاد به یادگار گذاشت؛ طلبه ها خیلی خوب و درس خوان و استادان بسیار وارسته در علم و عمل بودند، زیرا ابتدا به تصفیه اخلاقی می پرداختند و درجات علمی در مرتبه دوم بود.(1) استاد نیز از این امر مستثنا نبود. او با حضور در درس بزرگ ترین استادان زمان خود، توانست مراتب علم و ادب را به خوبی پشت سر بگذارد و از ستارگان روزگار شود.

از این استادان، حاج میرزا حسن آقای یزدی بود که مطالب آقا ضیاء را خوب درک کرده بود. و اواخر کفایه را نزد آقا مرتضی طالقانی خواند و درس های خارج را با درس آیت الله العظمی خویی شروع کرد که 11 سال به طول انجامید. در ضمن در درس های آقا میرزا کاظم شیرازی، آیت الله سیدمحسن حکیم، آیت الله میلانی و آیت الله شاهرودی نیز حاضر می شد. افزون براین در حدود شش، هفت سال نیز در خدمت آیت الله میرزا عبدالهادی شیرازی تلمذ کرد. و قاعده ضرار و تجاوز را در محضر آیت الله

ص:27

سیدجمال گلپایگانی _ که از نظر اخلاقی نیز برجسته بود _ درک کرد. و دروس فلسفه را نیز در محضر آقا صدرای قفقازی و آقا مرتضی طالقانی تکمیل نمود.

روش تحصیلی استاد در نجف به سبک روش آخوند خراسانی بود؛ به طوری که شب زودتر می خوابید و نیمه شب برای عبادت برمی خاست، مگر در یک سال و نیم که شب ها را نمی خوابید و فقط دو ساعت در روز استراحت می کرد. ولی بقیه ایام، به همان روش مرحوم آخوند بود و قبل از سحر بیدار می شد، که این روش تا آخر عمر شریفشان ادامه داشت. از مزیت های این روش آن بود که با عشق و علاقه عجیبی در درس ها حاضر می شد.(1)

این تلاش پی گیر استاد در حوزه علمیه نجف اشرف، باعث شد تا پس از دو، سه سال حضور پر از تلاش و کار، از طرف آیت الله آقا شیخ کاظم شیرازی در سال 1365 یا 1366 ق به درجه اجتهاد نایل آید.(2) درخشش و دقت نظر او باعث شد تا استادان به او پیشنهاد کنند که تدریس را شروع کند.

هم زمان با پیشرفت در فقه و اصول، علاقه استاد به هستی شناسی از یک سو و هجوم ترجمه کتاب های فلسفی اروپا در کشورهای عربی از سوی دیگر، باعث شد تا نخستین گام ها را برای ورود به این عرصه بردارد. در نتیجه، برای آشنایی بهتر با فلسفه مغرب زمین، قراری با یک استاد عرب گذاشت که در مقابل آموزش فلسفه مغرب زمین، به وی فلسفه حاج ملاهادی سبزواری بیاموزد. ولی پس از مدتی پی برد که او اهل نظر نیست و دانش سطحی دارد؛ پس این مباحثه را رها کرد. در این مدت متوجه شد که اگر فلسفه مشرق زمین با عمق بیشتری خوانده شود، فراگیری معارف فلسفی و

ص:28

علوم انسانی مغرب زمین دشوار نخواهد بود. این تلاش علمی استاد دو ثمره مبارک را در پی داشت: نخست، شروع نخستین دوره تدریس فلسفه و معارف در حوزه نجف؛ دوم، نگارش کتاب پرارزش ارتباط انسان و جهان که به موازات آن مطالعات شروع کرد و بعدها در ایران به پایان رساند.

پس از 11 سال حضور با طراوت و مبارک در حوزه نجف اشرف به ایران باز گشت، ولی پس از مدتی دوباره و برای اقامت دائم به نجف اشرف برگشت و در این مدت که دو ماه به درازا کشید، در منزل شهید صدر مهمان بود، برای اقامت با دوتن از استادان بزرگوارش، آیت الله سیدعبدالهادی شیرازی رحمه الله و آیت الله خویی رحمه الله مشورت کرد که هردوی آنها فرمودند: «اگر در نجف بمانید مطلبی هست، یعنی می رسی، امامعادش (آخرش) را از من مپرس.»

این سخن باعث شد تا استاد به کربلا برود و آنجا متوسل شود. پیش ازنماز صبح، در حرم امام حسین علیه السلام به خداوند قسم داد که با دو استخاره راه را به او نشان دهد و استخاره چنین می آید:

«چون ابراهیم از آن قوم و بتانی که به جای خدامی پرستیدند، دوری گزید، ما هم به او اسحاق و یعقوب را عطا کردیم و همه راپیامبر قراردادیم و از رحمت خودمان به آنها بخشیدیم و برای آنها زبان راستین بلندی قرار دادیم.»(1)

و با این استخاره تصمیم استاد به بازگشت به ایران برای همیشه، قطعی می شود.(2)

ص:29

روز در جلسه ایشان این سؤال مطرح بود که آیا تشریح بدن انسان جایز است یا نه؟ آقای بروجردی میل به عدم جواز تشریح داشت، چون آن را همانند مثله کردن(1) می دانست ؛ و مثله کردن جایز نیست. استاد در اینجا به آیت الله بروجردی گفت که در مفهوم مثله، تنکیه نهفته است، یعنی این کار برای اهانت و توهین انجام می شود. حضرت آیت الله بروجردی درباره غیرمسلمان سؤال می کند، و استاد جواب می دهد که اگر مثله صادق باشد میان مسلمان و غیرمسلمان فرقی نیست،زیرا امیرالمؤمنین به فرزند بزرگوارش امام حسن علیه السلام در مورد ابن ملجم فرمود:

«دست، پا و دیگر اعضای او را مبُرید، من از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که فرمود: «بپرهیزید از بریدن اعضای مرده، هر چند سگ دیوانه باشد.»(2)

پس از بیان این مطلب، آیت الله بروجردی فرمودند: «اگر می خواهید در قم بمانید، مشکلی نیست و می توانید درسی را شروع کنید.»

آن زمان، آب قم با طبع و مزاج استاد ناسازگار بود. به ایشان عرض کرد: «اگر اجازه بفرمایید یا به تهران بروم و یا مشهد.» ایشان فرمودند: «بسیار خوب، هرکجا میل دارید، بروید و اقامت کنید و اگر برای شما مشکلی پیش آمد به اطلاع من برسانید.»(3)

بدین ترتیب، استاد قصد مشهدالرضا کرد و به آنجا رفت.

ص:30

استاد افزون بر تدریس بعضی از دروس و ادامه تألیف کتاب سه جلدی ارتباط انسان و جهان، در درس های ایشان شرکت می کرد که این حضور مبارک سبب شد تا آن بزرگوار در حدود سال های 1380 تا 1384 ق متن اجازه اجتهادی رابرای استاد بنویسد.(1)

استاد پس از یک سال اقامت در حریم رضوی برای اقامت به سوی تهران حرکت کرد. که این هجرت بزرگ، شروع یک حرکت بزرگ فرهنگی است که آثار پربرکتی را برای فرهنگ اسلامی _ ایرانی به ارمغان آورده است.

ص:31

تا جایی می رسد که می گوید:

ای لقای تو جواب هر سؤال

مشکل از تو حل شود بی قیل و قال

در مسائل مربوط به انسان ها که یک سرش به لقای ربوبی می رسد، خلوص و صفا خیلی کارها انجام می دهد. استادان ما بیشتر با روح خودشان با ما صحبت می کردند، تا با کلامشان. گاه جمله ای می گفتند که آن جمله ابوابی از حکمت را باز و مسائل ما را حل می کرد. ما به استادان خود خیلی علاقه داشتیم. علاقه به استاد در تعلیم و تربیت بسیار مهم است. ما خدا را شکر گزاریم که چنین استادانی داشتیم.»(1)

با این وصف استادانی که ایشان از ابتدای دروس حوزوی تا پایان حضورش در حوزه های ایران و نجف از محضر نوارنی آنها استفاده برده، به شرح زیر است:

مرحوم میرزا حسن شریبانی،

میرزا علی اکبر آقای اهری،

میرزا ابوالفضل سرابی،

آقا میرزا جعفر بخشایشی،

آقا میرزا حجت ایروانی،

مرحوم میرزا مهدی آشتیانی،

مرحوم شیخ محمدرضا تنکابنی،

مرحوم آقا شیخ عبدالصمد خویی،

شهید صدوقی،

مرحوم حجت کوه کمری تبریزی،

آقا شیخ مهدی مازندرانی،

ص:32

آقا شیخ محمدتقی زرگر،

امام خمینی،

میرزا فتاح شهیدی،

حاج میرزا حسن آقای یزدی،

آقا مرتضی طالقانی،

آیت الله خویی،

آقا میرزا کاظم شیرازی،

آیت الله سیدمحسن حکیم،

آیت الله میرزا عبدالهادی شیرازی،

آیت الله آقا سیدجمال گلپایگانی،

آیت الله سیدمحمدهادی میلانی،

آیت الله شاهرودی،

آقا صدرای قفقازی.(1)

ص:33

پیروان او احاطه قابل تحسین داشتند و سرّ توفیق او در عرفان تمایل و ذوق ذاتی و حضور منظم در درس معقول استاد عصر آقا میرزا هاشم اشکوری و عدم معاشرت با ابنای زمان بود.»(1)

استاد در تمام عمر به آیت الله میرزا مهدی آشتیانی علاقه خاصی داشت. ایشان را در رشته فلسفه که خود در درس های منظومه و مقداری اسفار از او بهره مند شده بود، برترین استاد می دانست.(2)

ص:34

فرمود: می دانم آقا می دانم، به شما می گویم، درس تمام شد... روح رفته، جسدش مانده. و خدا را شاهد می گیرم، هیچ گونه علامت بیماری در ایشان نبود. من متوجه شدم که آن مرد الهی خبر رحلت خود را می دهد. سخت منقلب شدم. عرض کردم: پس چیزی بفرمایید برای یادگار. اول کلمه لااله الاالله را با یک قیافه روحانی و رو به ابدیت گفت، در این حال اشک از دیدگان مبارکش به محاسن شریفش جاری شد. و این بیت را در حال عبور از پل زندگی و مرگ برای من فرمود:

تا رسد دستت به خود، شو کارگر

چون فتی از کار، خواهی زد به سر

بار دیگر کلمه لااله الاالله را با حالتی عالی تر گفت. من برخاستم و هرچه کردم که بگذارد دستش را ببوسم، نگذاشت و با قدرت بسیار دستش را کشید و من خم شدم پیشانی و محاسن مبارکش را چندبار بوسیدم و اثر قطرات اشک های مقدس آن مسافر دیار ابدیت را در صورتم احساس کردم و رفتم. پس فردا در مدرسه صدر که ما در آنجا درس می خواندیم و محرم شده بود، به یاد سرور شهیدان امام حسین علیه السلام ، نشسته بودیم که مرحوم آقا شیخ محمدعلی خراسانی که از زهاد معروف نجف بود، برای منبر آمدند. همین که بالای منبر نشست، پس از حمد و ثنای خداوند گفت: انالله و انا الیه راجعون، شیخ مرتضی طالقانی به لقاءالله پیوست، بروید به تشییع جنازه».(1)

ص:35

شروع دوره تفسیرالبیان به پیشنهاد استاد و یکی از دوستانش بود که در مسجد الخضرای نجف برقرار می شد.

در یکی از روزها، چراع مطالعه استاد به زمین افتاد و خراب شد. به خانه ایشان رفت و گفت: برای مطالعه به چراغ نیاز دارم. مرحوم آقای خویی چراغ مطالعه خود را به استاد داد. بعد از چند روز در درس مکاسب، بحثی در باب تملیک _ چیزی را به ملکیت دیگری درآوردن _ و تملُّک (مالک شدن)، مطرح کردند که این دو از مقوله اضافه هستند. یعنی تملیک بدون تملک، امکان پذیر نیست و تملک هم بدون تملیک محقق نمی شود. استاد به ایشان گفت: تملک بدون تملیک جایز است. ایشان فکر کرد که استاد اشکال می کند؛ از این رو، گفت: چطور چنین چیزی ممکن است؟ استاد گفت: من چراغ شما را در تملک دارم، بدون آنکه شما تملیک کنید.(1)

ص:36

معنویت، تا زمان حضور استاد در قم ادامه داشت و از کوثر قدسی آن قهرمان همیشگی حکمت و عرفان سیراب می شد.

ص:37

آقا سیدرسول دشتی (داماد آیت الله میلانی) اجازه نامه استاد را به ارمغان آورد.(1)

ص:38

و از افرادی که دراین درس شرکت می کردند، شهید آیت الله محمدباقر صدر رحمه اللهبود که از افتخارات بزرگ جهان تشیع به شمار می آید.(1)

ص:39

مختلفی را مانند دروس عرفان اسلامی، بررسی نظریات هیوم، تحقیقی در فلسفه علم و فلسفه دین تدریس کرد. از شاگردان این دوره استاد، می توان آقایان دکتر عبدالله نصری، دکتر عبدالرحیم گواهی و حجت الاسلام علی اکبر رشاد و علی رافعی و بسیاری از دانشجویان دکترای ایرانی و خارجی را نام برد که امروزه ازفعالان عرصه فرهنگی هستند.

ص:40

بهره گیری از متون دینی است. اطلاعات وسیع و زیاد استاد درباره این متون باعث شد تا به بهترین شیوه از آنها استفاده کند. در عین حال، به خاطر مطالعات طولانی برروی متون غربی در جای جای آثار خود، از گفته ها و نوشته های متفکران غربی استفاده کرده است.

4 . بهره گرفتن از ادبیات غنی فارسی: استاد در مراحل مختلف گفتار و نوشتار، از متون ادبی فارسی بهره جسته که سبب غنای آثار او شده و در برقراری ارتباط بین مؤلف و مخاطب نیز بسیار موفق بوده است.

با توجه به این ویژگی ها، آثار استاد را به صورت موضوعی نقل می کنیم.

ص:41

13 . رساله ای کوتاه در علم امام.

ص:42

5 . ربا از نظر تاریخی و علمی _ بررسی ربا از دیدگاه فقه اسلامی؛

6 . کیفر سرقت در اسلام؛

7 . مسائل فقهی (طهارت اهل کتاب، تعمیم موارد زکات، قاعده لاضرر، ذبایح اهل کتاب)؛

8 . منابع فقه؛

9 . الرضاع؛

10 . بررسی فقهی و حقوقی طرح ژنوم انسانی.

ص:43

13 . دیدار و سخنرانی در زادگاه فلسفه (یونان، دانشگاه آتن، تقسیم بندی فلسفه ها)؛

14 . بررسی و نقد سکولاریسم (حذف دین از زندگی دنیوی)؛

15 . فلسفه دین؛

16 . تحقیقی در فلسفه علم؛

17 . مقدمه ای بر مقایسه فلسفه شرق و غرب؛

18 . عمل تجرید ذهن؛

19 . مشکلات فلسفی و علمی در علوم انسانی و اصول غیرانسانی (در حدود 160 مسئله و مشکل)؛

20 . نقش بدیهیات و قضایای بالضرورة در معرفت بشری؛

21 . اندیشه و خویشتن؛

22 . خودیابی _ خودسازی؛

23 . مقدمه ای بر علم و عرفان از دیدگاه ابن سینا؛

24 . انواع شناخت از دیدگاه علمی و از دیدگاه قرآن؛

25 . تأملاتی درباره شش سؤال اساسی؛

26 . تکامل و کمال؛

27 . لذت و الم از دیدگاه فلسفی و عرفانی ابن سینا؛

28 . معرفت نسبی و معرفت مطلق در جهان بینی فارابی؛

29 . تحول «من» از دیدگاه عرفان اقبال لاهوری و جلال الدین محمد مولوی؛

30 . تحقیقی در واقعیت (برای خود) واقعیت (برای ما)؛

31 . بحثی در قانون تعادل در روش تجزیه ای (آنالتیک) و ترکیبی (سنتیک) در معرفت؛

ص:44

32 . تحقیقی اجمالی در نظریات دانشمندان درباره ویژگی های الگوهای شخصیت سالم و نیازها از دیدگاه مازلو؛

33 . تعاون علم و دین؛

34 . موسیقی از نظر روانی و فلسفی؛

35 . اندیشه شناسی (از سلسله درس های دفتر تبلیغات در مدرسه عالی شهید مطهری)؛

36 . نظری بر فلسفه دوران معاصر؛

37 . پیام خرد (شامل چند مقاله و چند سخنرانی)؛

38 . مولوی و جهان بینی ها.

ص:45

ص:46

14 . فرهنگ پیرو، فرهنگ پیشرو؛

15 . جایگاه تحقیقات علوم انسانی در گذشته، حال و آینده.

ص:47

تألیف کرد.(1) عواملی که باعث شد تا استاد به شرح و نقد و تحلیل مثنوی بپردازد، عبارتند از:

1 . محتوای بلند این کتاب باارزش و واقعیات شگفت انگیزی که در قلمرو انسان و جهان هستی در آن است.

2 . در شرح و تفاسیری که از مثنوی در دسترس بود، فقط به کارهای تطبیقی مثنوی بر مسائل عرفانی محض، متن شناسی، جنبه ادبی، اخلاقی و آیات و روایات پرداخته شده بود؛ حال آنکه در مثنوی، حقایق بسیاری در مورد خدا، انسان و جهان وجود دارد که از دوران حکمای هند باستان تاکنون، مورد توجه متفکران قرار گرفته است که می توانست در یک بحث تطبیقی با مثنوی قرار گیرد.

3 . بیان ظرفیت فرهنگ اسلامی که در مثنوی در حد اعلا نمایان شده است؛ مثلاً در آن به 2200 آیه و 500 حدیث استشهاد شده است. استاد سعی کرد تا تجلی فرهنگ اسلامی را در آن آشکار کند.

4 . آبیاری شدن مسائل مهم فلسفی با حقایق عرفانی مثبت در مثنوی، عظمت خیره کننده ای به این کتاب بخشیده است.(2)

ص:48

فکری طرح کرده است که عبارتند از:

1 . داستان پردازی ها و تمثیل و تشبیه و تنظیر؛

2 . بینش های علمی؛

3 . بینش های جهان بینی؛

4 . معرفتی؛

5 . عرفانی.(1)

از نظر استاد، دلایل نشان دهنده پایبندی مولوی به اسلام، استناد و تکیه فراوان وی به آیات قرآنی و روایات است؛ به گونه ای که در مثنوی، در حدود 2200 آیه و 500 حدیث را تفسیر کرده است.(2)

ص:49

برخی از مصاحبه کنندگان به وسیله استاد به اسلام مشرف شدند؛ مانند تشرف دکتر پیتر، از متفکران علوم اجتماعی انگلستان که پس از سه روز، که در هر روز حدود یک ساعت و نیم سؤال و جواب، صورت پذیرفت.(1) و برخی نیز اندیشه های استاد را پذیرفتند و در نظرات خود آن را ابراز کردند؛ برای نمونه، میشل لویی، دبیر اسبق کمیته اسقفی فرانسه، پس از بیانات استاد در زمینه وجود اشتراک در میان اسلام و مسیحیت به مسیحیان سفارش می کند تا به اعتقادات مسلمانان احترام گذارند و پیام قرآن را مسئول رفتار برخی از مسلمانان ندانند.(2)

ص:50

ص:51

کنیم.»(1)

آنچه بر این تفسیر حاکم است و روح آن را تشکیل می دهد، نگاه به نهج البلاغه از زاویه انسان شناسی است و ارزش دیگر این تفسیر سترگ را باید در نگاه ویژه استاد به موضوعاتی که به نحوی در سطح جامعه مطرح است، دانست. بحث هایی چون: تمدن، تحلیل و نقد تفکرات سیاسی ماکیاولی، بدعت و فتنه، جامعه شناسی، وحدت اسلامی، بقای بشر، عوامل اساسی آسیب حیات انسان ها، شناخت، حیات معقول و... که با کمی دقت متوجه می شویم که استاد بحث های بسیار خوبی را که مورد نیاز جامعه بوده است، در سایه سخنان نهج البلاغه مطرح کرده است که هم معضلات فکری جامعه را حل می کند و هم باعث رویکردی دوباره به متون دینی می شود.

ص:52

متفاوت است، مورد نظر نیست، بلکه هنر برای انسان در حیات معقول منظور است.(1)

استاد، هنر را تقسیم بندی دقیقی کرده است؛ هنر پیرو و هنر پیشرو. هنر پیرو تابع خواسته های افراد جامعه است و برای این نوع هنر و هنرمند، ویژگی هایی را ذکر می کند. برای نمونه، هنرمند پیرو تابع خواسته های مردم است و اگر از او تجلیل کنند، خشنود و اگر از او تجلیل نکنند، ناراحت می شود که چرا به کارهای هنری پرداخته است. در هنر پیرو، هنرمند کاری به بایدها و نبایدها و هدف اعلای حیات ندارد. هنر پیشرو، تصفیه واقعیات جاری و استخراج حقایق ناب از میان آنها و قرار دادن آنها در مجرای «حیات معقول» به شکلی جالب و گیرنده است. و آنچه هست رابه سود «آنچه باید بشود» تعدیل می کند. و از جلوه گاه تعهد به هنر می نگرد و در تصفیه اوهام و پندارها و بیرون ریختن زباله هایی که در ذهن مردم به عنوان حقایق موج می زند و رسوب می کند، رسالت بزرگی ایفا می کند.(2)

موضوع دیگری که در ادامه به آن پرداخته می شود، بحث زیبایی در اسلام است.(3) بحث های زیبایی و هنر و رابطه آنها با حقیقت و علت زیبایی گرایی انسان ها و زیبایی از دیدگاه علمی و فلسفی به همراه بحث زیبایی درباره دیدگاه منابع اسلامی در آخر کتاب گنجانده شده است.

ص:53

هنوز عرفان می تواند جایگاه خویش را برای انسان حفظ کند و هیچ تضادی با مسائل جدید ندارد.(1)

ص:54

ص:55

مغز شبان هم نقشه موسی بن عمرانی کشد

در فکر مانی گر فتد، در صورت مانی کشد

* * *

ادراک هر جنبده، عکس خویش را داراستی

از ممکن ای یاران! به ذات حق مسافت هاستی

ممکن مکانی بوده و او از مکان بالاستی

ممکن زمانی بوده از نو زمان اعلاستی

مکن چه گاهی مضطرب در موج آن دریاستی

افهام را کسی درک آن انیّت علیاستی

* * *

این همه تعبیر گوناگون که در تعبیر ماست

در نهایت جز جمال واحدی معناش نیست

صد هزار انگشت ایماگر برآید زاستین

مقصدی غیر از هلال نیّر یکتاش نیست(1)

ص:56

ص:57

می خواند. و یا با وجود کتابخانه ای بسیار بزرگ در منزل، در صورت نیاز به مطلبی خاص، بدون هیچ تأملی جوینده را راهنمایی می کرد. از ویژگی های دیگر استاد، استفاده به موقع از حافظه بود.(1) خاطره ای از استاد در این زمینه وجود دارد که ذکر آن خالی از لطف نیست.

«یک بار وقتی ایشان تاکسی سوار شده بود تا به جایی برود، در مسیر راه یکباره می گوید: ای خدای من. راننده تاکسی اعتراض می کند که مگر خدا فقط متعلق به شماست که می گویید ای خدای من. ایشان فورا این شعر سعدی را می خواند:

چنان لطف او شامل هر تن است

که هر بنده گوید خدای من است

راننده از این حاضرجوابی استاد متحیر می ماند، ایشان را به مقصد می رساند و کرایه خود را دریافت نمی کند.(2)

ص:58

در مطالعه و آشنایی با ادبیات مغرب زمین نیز این گونه بود. شخصیت های ادبی مانند: شکسپیر، ویکتور هوگو، داستایوفسکی، تولستوی، بالزاک و لامارتین، بسیار مورد توجه استاد بوده اند، به طوری که در بحث های خود از نکات عمیقی از آثار آنها استفاده کرده است.(1) این امر نشان دهنده آن است که استاد با اندیشه های شرق و غرب به خوبی آشنا بوده است.

خواب عجیب هم درس علامه!

در ایام تحصیل در نجف اشرف، یکی از هم درسی های علامه به نام شیخ ابوتراب کرمانشاهی خواب شگفت انگیزی دید و آن را برای علامه تعریف کرد:

«دیشب خواب دیدم که از محله ای که شما مقیم آن هستید، جمعیت بی شماری بیرون می آیند، این جمعیت دارای مذاهب گوناگون و از ملت ها و اقشار مختلف جامعه بودند، من از آنها پرسیدم که اینجا چه خبر است؛ گفتند: شیخ محمدتقی جعفری در دیگ های بزرگ شیر پخته است و مردم از آن می خورند و بیرون می آیند.»(2)

ص:59

استاد همواره از دکتر حسابی به نیکی یاد می کرد و در وصف ایشان فرموده است: «اهل سکوت بود و بیشتر حرف دیگران را گوش می داد و کمتر سخن می گفت. دکتر حسابی مصداق «مَنْ قَلَّ کَلامُهُ کَمُلَ عَقْلُه» (کسی که کمتر حرف می زند، عقلش کامل تر است) بود. نکته هایی را هم که می گفت پرمحتوا بود». دکتر حسابی درباره ذرات بنیادی نظریه ای داشت که آن را با انیشتین نیز در میان گذاشته بود. از نظر وی، دامنه موجودیت هر ذره ای مانند الکترون ها یا پروتون ها، تا کهکشان ها نیز کشانده شده است و برای شناسایی دقیق آن، باید اجزای دیگر عالم را نیز در نظر گرفت. در جلسه ای که درباره نظریه دکتر حسابی بحث می شد، استاد ابیات زیر را از شیخ محمود شبستری نقل کرد:

به هر جزئی ز کل کان نیست گردد

کل اندر دم ز امکان نیست گردد

جهان کل است و در هر طُرفَهُ العین

عدم گردد و لایبقی زمانین

دگر باره شود پیدا جهانی

به هر لحظه زمین و آسمانی

جهان چون خط و خال و چشم و ابروست

که هر جزئی به جای خود نیکوست

اگر یک ذره را برگیری از جای

خلل یابد همه عالم سراپای

ص:60

هنگامی که دکتر حسابی متوجه شد از نظر شبستری هر ذره ای در جهان دخالت دارد، به سرعت از جای برخاست تا قلم و کاغذ بیاورد و این اشعار را یادداشت کند.(1)

ص:61

ارتباط انسان و جهان به حدود 2500 جلد کتاب در زمینه های مختلف علمی و فلسفی مراجعه کرد.(1)

نقل شده است که در ایام تعطیل در نجف، در مدت یک سال و نیم به حسب ضرورت، سخت مشغول مطالعه بود، به طوری که در شبانه روز فقط دو ساعت می خوابید. نیمه های شب وقتی از زیارت حضرت امیر علیه السلام برمی گشت، به مطالعه می پرداخت.(2)

این موارد نشان می دهد که استاد از هر فرصتی، حداکثر استفاده را برای مطالعه و علم آموزی می کرد تا بتواند بحث های پرمحتوایی را در هنگام نیاز، ارائه دهد. با نگاهی به نوشته های استاد، آشکار خواهد شد که تنوع مطالب و گستردگی موضوعاتی که به آن پرداخته شده، تنها در صورتی امکان پذیر است که استاد، کتاب های بسیاری را مطالعه کرده باشد و این می تواند برای کاروانیان علم و فرهنگ بسیار آموزنده باشد که هرگز در مطالعه و آموختن نباید کوتاهی کرد.

ص:62

حجت الاسلام رشاد نقل کرده است: «وقتی مقدمه شریعه خرد را نوشتم، برای حصول اطمینان در اسناد و استناد دقایق آن، تمام متن را برای ایشان قرائت کردم. برخی موارد را تصحیح کردند، هر چند از سر فروتنی، برخی تعابیر را اغراق آمیز تلقی نمودند و بر تغییر آنها اصرار ورزیدند. و بدین مناسبت نیز داستان شیرینی را نقل کردند: مرحوم آقای میرزا صادق تبریزی _ که مردی عارف و زاهد بود _ در مشهد نامه ای دریافت می کند که با عباراتی تجلیل آمیز، به وی خطاب شده بود. آن بزرگوار، نامه را برداشته و پاکت حاوی آن تعابیر را داخل ضریح ثامن الحجج می افکند و می فرماید: نامه قطعا مربوط به من است، اما پاکت ظاهرا راجع به امام رضا (علیه السلام ) است».(1)

ص:63

روزنامه ها درباره روحانیون ایجاد کرده بودند، با بی توجهی و بی اعتنایی کارکنان روزنامه و هیئت تحریریه روبه رو می شود و سرانجام پس از مدتی سرگردانی، به اتاق رییس هیئت تحریریه راهنمایی می شود. وی نیز پس از حدود 45 دقیقه صحبت با فردی دیگر و بی توجهی عمدی، با لحنی سبک به ایشان می گوید: بله آقا، چی می خواهید؟ ایشان با سادگی خاصی پاسخ می دهند: عکس های محمدتقی جعفری را آورده ام. وی ضمن استقبال از اینکه عکس های استاد جعفری را به دست آورده است، به آقا می گوید: عکس را بدهید و بفرمایید بیرون. در همین هنگام که استاد در حال بیرون رفتن بود، چشم رییس هیئت تحریریه به عکس ها می افتد و با تعجب می پرسد: شما خودتان آقای جعفری هستید؟ استاد پاسخ مثبت می دهد و آن مرد نیز خجل از رفتار خویش، دستور می دهد تا از ایشان پذیرایی شود.(1)

نشستن روی موزاییک: «روزی از کلاس درس خارج می شدم و خسته بودم، دانشجویی از من سؤالی کرد. من برخی اوقات وقتی که خسته بودم، عذرخواهی می کردم و جواب را به وقت دیگری موکول می نمودم، ولی آن روز چون دیدم پرسشی حیاتی دارد، با اینکه بسیار خسته بودم، همان جا روی موزاییک نشستم و به سؤال او گوش کردم و با تحمل پاسخ دادم. چند روز پیش، نامه ای برایم نوشته بود که آن نشستن شما بر روی موزاییک، شلاقی بر اسب من بود که پس از بیست سال هنوز می رود. من این نامه را نگه داشتم.»(2)

ص:64

ص:65

طول کشید و آن مسئله عشق به خود علم به ما هو علم بود، به خصوص وقتی زندگی علما و دانشمندان را مطالعه می کردم، خیلی خوشم می آمد. خود دانشمند و عالم شدن برایم مطرح بود، عظمت وصول به واقعیت در نظرم بود. و البته این خود کار را از ارزش می انداخت. انسان بایستی برای خدا تحصیل کند، خود علم به ما هو علم هم بت است. غول بزرگ دیگری که سر راه ما سبز شد، مسئله مطرح شدن بود که البته دیر هم رد شد. خُب ما سخنرانی هایی داشتیم، در دانشگاه های داخل و خارج کشور که گاه می شد 200 یا 300 نفر استاد پای سخنرانی ما بودند. می گفتیم یک سخنرانی بکنیم که همه خوششان بیاید. تا حدود 18 سال پیش، این غول بزرگ در سر راه ما بود. اما به حمد اللّه آن هم رد شد. یعنی گاهی می شد ما را به سخنرانی دعوت می کردند، ما هم تمام مطالعات لازم را می کردیم تحقیق و بررسی را کاملاً انجام می دادیم و می گفتیم برویم یک سخنرانی تحویل بدهیم که همه خوششان بیاید. می رفتیم سخنرانی می کردیم، همه شیفته ما می شدند، اما وقتی من خودم را نگاه می کردم، می دیدم چیزی در اینجا }استاد با دست به قسمت سینه اشاره می کند {اضافه نشده است. شیفتگی آنها چیزی به ما اضافه نمی کرد! خلاصه می دیدیم که اینها اشباع کننده آن عطش و نیاز من نیست. آن گرسنگی که من دارم، غذایش اینها نیست، چندتا احسنت و آفرین، عاقبت پرونده اش بسته می شود، چنین فردی را با همین ها می توان پرونده اش را بست. البته احساس مسئولیت برای مردم باید باشد. ولی تکلیف را باید خدا تعیین کند. خلاصه راه این است که دنیا نگیرد آدم را، کار و کوشش هم بایستی باشد. و کارها هم برای خدا باشد. سنت خدایی است که انسان زمین می خورد، حدیث قدسی است که «الکبریاءُ ردائی من تلبس بها وضعته» آقا

ص:66

بارها شده سخنرانی را آماده کردم، کتاب ها دیدم، تحقیق ها کردم و با خود گفتم برویم که سخنرانی بکنیم که همه خوششان بیاید... اما نشان به این بی نشان، نمی گرفت، هیچی نمی شد. اما گاهی هم، خوب مطالعه می کردم اما به خدا می گفتم آنچه تو صلاح می دانی بر زبان ما جاری کن، با این نیت می رفتم خوب هم می شد، خلاصه باید برای او کار کرد. انسان اگر با خدا باشد، هیچ غمی ندارد.»(1)

ص:67

در آن حجره بودیم، سر در جیب تفکر فرو بردیم، چون او از ما خواسته بود به سؤالش صادقانه پاسخ بدهیم. هر کس پاسخی داد، نوبت به من که رسید، آن طلبه پرسید: جعفری، تو کدام یک را می خواهی؟ من بدون تأمل جواب دادم: من جمال علی بن ابیطالب علیه السلام را می خواهم.

قدری که بحث به مسائل دیگر کشید، به من حال عجیبی دست داد، به طوری که برخاستم و به حجره خودم رفتم. در آن حال، حالتی شبیه رویا به من دست داد که دیدم چهره امیرالمؤمنین در برابر من در حجره مجسم و ظاهر شد. حجره به حدی نورانی و زیبا بود که از دیدن آن به وجد و شعف افتادم و از خود بیخود شدم. پس از لحظاتی که به حال خودم برگشتم، برخاستم و دوباره به حجره ای که دوستان در آن هنوز مشغول بحث و گفت وگو بودند، وارد شدم. وقتی آنها متوجه تغییر حالت من شدند، پرسیدند: جعفری، چه شده؟ گفتم: شما به آن چیزی که می خواستید رسیدید؟ گفتند: نه. این که یک شوخی بیشتر نبود. من پاسخ دادم: ولی من به آنچه گفتم، رسیدم. و ماجرا را برایشان تعریف کردم؛ که بسیار منقلب شدند.»(1)

بعدها که استاد در سخنرانی های متعدد خویش، از آن حضرت نامی به عنوان پسر ابیطالب علیه السلام ، یا علی بن ابیطالب علیه السلام به میان می آورد، احساس می شد که هنوز در لذت آن دیدار، احساس نشاط می کند.

عشق به امام حسین علیه السلام ؛ برات رستگاری: فرزند استاد نقل می کرد:

«سه ساعت قبل از رحلت، استاد به من اشاره کرد و اشاره اش به معنای درخواست از من بود، اما من متوجه درخواست پدر نمی شدم. من تلاش می کردم تا منظور پدر را متوجه شوم، اما ناکام می ماندم، سرانجام پس از

ص:68

حدود دو ساعت، منظور پدر را درک کردم. داخل کیف استاد، پلاکی بود که اسم خداوند و نام ائمه علیهم السلام حک شده بود. اطراف آن پلاک، پارچه سبزی پیچیده شده بود. این پارچه را روی چند ماه قبل از رحلت استاد، یکی از دوستانش از کربلا آورده بود، منظور پدر از آن اشارات همین پارچه سبز بود. من به سرعت به محلّی که آن پارچه سبز بود، رفتم و آن را آوردم. زمان رفت و برگشت یک ساعت به طول انجامید، زمانی که من وارد بیمارستان شدم، متوجه شدم که اتاقی که پدر در آن بستری بود، بسته است و دوستان پشت در اتاق ایستاده اند. پرستار خبر رحلت پدر را به من داد. من بی تاب و متأثر، وارد اتاق شدم، جسم مبارک پدر روی تخت بود، پارچه سفیدی جسمشان را پوشانده بود. بی تابی من بیشتر از آن رو بود که چرا کمی زودتر، منظور پدر را درک نکردم تا پیش از رحلت ایشان، پارچه را برای او بیاورم، من پارچه را از روی صورت کنار زدم و در حالی که به شدت متأثر بودم و گریه می کردم و خود را به خاطر دیر رسیدن مؤاخذه می کردم، پارچه را روی صورت استاد گذاشتم، دیدم ایشان چشم هایش را باز کرد، لبخند زد و چشم هایش را بست.(1)

ص:69

نقل شده است که روزی فردی ناشناس از قم به حضور ایشان می رود و می گوید که اعتقاد من بر این است که شما به بسیاری از علوم غریبه و مرتبط با عالم ماوراءالطبیعه احاطه علمی دارید؛ از این رو، تقاضای ذکری از شما دارم. استاد در پاسخ به وی، ضمن رد درخواستش، اظهار می کند: «بنده در این مورد اطلاعی ندارم و مستحباتم را به حد معمول و متعارف انجام می دهم و اصلاً اعتقادی به این مقولات ندارم.»(1)

و این نشان از دقت نظر و حفظ اعتدال در اعمال و رفتار عبادی استاد دارد.

ص:70

آن دوست رفتیم. هنگام شام، پدرم ناراحت شد و گفت: بوی تعفن می آید. من تصور کردم که ممکن است، تومور موجود در مغز، فعالیت مراکز بویایی در مغز را دچار اختلال کرده باشد. به او توضیح دادم که بوی تعفن در کار نیست. اما او ضمن ابراز ناراحتی از بوی تعفن، از جا برخاست که برود. به ناچار، من نیز همراه او از منزل دوستم خارج شدم. صبح روز بعد، من با آن دوستم تماس گرفتم تا از اتفاق شب گذشته عذرخواهی کنم، اما با کمال تعجب آن دوستم گفت: برای شام شب گذشته نتوانستم مرغ ذبح اسلامی بخرم و ناچار شدم از مرغ معمولی استفاده کنم و از اینکه داشتم مرغ غیرذبح اسلامی به استاد می دادم، بسیار ناراحت بودم. خیلی خوشحال هستم که ایشان شام نخوردند.»(1)

ص:71

دست رفته در زندگی زناشویی ما بود، حقیقت این است که تحمل کارهای ما و مانع نشدن و جاده را آماده کردن و مقتضیات نفس را کنار گذاشتن که شوهر کار خود را انجام بدهد و با این که این برای دنیا نیست و برای ثروت دنیا نیست و برای مقام هم نیست، با علم بر این نکته، و این مجاهدت ها که این جور بانوان انجام می دهند، برای ما و امثال ما طلبه ها و امثال آن بزرگان دانشگاهی که واقعا برای جامعه قدم برمی دارند خیلی باید قدردانی شود و احساس می کنم که دورانی را که ما در نجف می گذراندیم و ایشان با کمال آرامش و با کمال تحمل با ما همکاری می کرد. و بعد دوران مشهد بود و بعد هم دوران تهران بود.

حقیقت این است که من گاهی که احساس می کنم از این اتاق پله ها را پایین می رفتم، درحال فکر مسئله علمی، آن مسئله، این مسئله خب، آیا یک قیافه خندانی می خواست یا نمی خواست؟ زن است شوخی که نیست، بالاخره او مسلما احتیاج به عواطف همیشگی داشت. خیلی خوب، من فکر می کنم که دارم فلان مسئله را حل می کنم _ اگر خدا قبول کند _ ولی او زن است، چهل سال این تحمل!! حقیقت این است که من جز اینکه از ایشان تشکر کنم و از ایشان طلب عفو کنم، امشب هیچ چاره ای غیر از این نمی بینم، چون خیلی خیلی گذشت کرد، حداقل هیچ گونه مانع ایجاد نکرد. این مسئله ای است: برویم خانه فلان قوم و خویش، نخیر در این شهر این طور است، در این شهر این طور، ابدا ابدا. و این سختی ها را تحمل کرد، ایشان و این فشارها را تحمل کرد و من از خداوند متعال به روح ایشان مغفرت طلب می کنم و به روح ایشان طلب عفو می کنم و اطمینان دارم ایشان این تحمّل هایی که برای کشیدن بار سنگین ما (گاهی هفته ای حداقل دو سه بار صد تا صد تا، دویست تا دویست تا می آمدند و می رفتند و این زن همه اینها را تحمل می کرد). این مسئله ای است، این

ص:72

شوخی نیست.

من اینجا از خداوند متعال همه ما که اینجا هستیم، برای همه گذشتگان مان، برای همه آن زن ها که در پروراندن علامه حلّی ها، شیخ انصاری ها، ابن سیناها، ما غیرمستقیم نمی دانیم که در تاریخ تمدن اسلامی و در تاریخ فرهنگ اسلامی، خدمتگزاری هایی که از زن ها، بدون اینکه بدانند چه طور باید بگویید ما هم شریک هستیم اگر ریشه گیری کنیم، قطعا اینها سهم بزرگی داشتند.

خداوندا! پروردگارا! این بانو را با فاطمه زهرا علیهاالسلام محشور بفرما، این شب اولین شب ورود او به خاک است، او را مشرف به ملاقات ائمه اطهار علیهم السلام مخصوصا فاطمه الزهرا علیهاالسلام بگردان.»(1)

ص:73

ص:74

بزرگ مانند شرح نهج البلاغه گنجانده شده است.

استاد، خاطرات زیادی از این فعالیت ها داشت؛ برای نمونه، ایشان نقل کرده است «برای شرکت در محفل علمی به تبریز رفتم. مجلس در یک مسجد برگزار شده بود و علما، طلاب و دانشجویان فراوانی حضور پیدا کرده بودند. وقتی به سوی منبر می رفتم، مردی روستایی سر راهم قرار گرفت و به من گفت: طبق سنوات گذشته در روستایمان یک دهه مجلس روضه خوانی داریم، ولی برای آن واعظ نیافته ایم، می توانم از شما برای سخنرانی دعوت کنم؟ به او پاسخ دادم: فرصت این کار را ندارم. و به دنبال این سخن بر فراز منبر قرار گرفتم. در همان اوایل منبر، شروع به تلاوت سوره قدر کردم. آیه اول را خواندم، ولی هر چه فکر کردم، ادامه سوره به خاطرم نیامد. مجددا از بسم الله شروع کردم و آیه اول را تکرار نمودم، ولی هرچه به ذهنم فشار آوردم، نتوانستم سوره را ادامه بدهم. در این هنگام، صدای مرد روستایی را شنیدم که آیه دوم را خواند و من توانستم با یادآوری او، سوره را تمام کنم.

پس از خاتمه سخنرانی، بلافاصله مرد روستایی را صدا کردم و به او گفتم: حتما یک دهه در مجلس روضه خوانی روستای شما خواهم آمد و پیرو آن، ده روز به طور کامل در روستای آن مرد اقامت گزیدم.»(1)

و یا به درخواست عده ای، درس های ربا را شروع کرد که متأسفانه به دلایلی این درس، پس از چند جلسه ادامه پیدا نکرد.(2) ولی اینها باعث قطع ارتباط ایشان با مردم نشد، بلکه هر روز بر تعداد چنین جلساتی افزون شد.

ص:75

ص:76

عالی تهران و دانشکده های متفرقه سخنرانی داشت که البته دانشجوها به سختی اجازه سخنرانی می گرفتند.(1)

این جلسات پس از انقلاب به دو صورت سخنرانی های پراکنده و بعضی دروس مستمر در چند دانشگاه ادامه داشت که می توان برای نمونه به درس های عرفان اسلامی(2) و تحقیقی در فلسفه علم(3) در دانشگاه صنعتی شریف و درس های علم و دین(4) در دانشگاه تهران و درس های علت نیاز به دین(5) در دانشگاه صنعتی خواجه نصیرالدین طوسی اشاره کرد.

ص:77

موضوع سخنرانی «قاعده لطف از نظر شیخ طوسی».

2 . هزاره بین المللی فارابی، 1350، اصفهان، موضوع سخنرانی «شی ء فی نفسه و شی ء لنفسه».

3 . سمینار حقوق اسلامی، 1358، پاکستان، موضوع «مجازات سرقت در فقه اسلامی».

4 . هزاره بین المللی ابن سینا، 1359، با مسئولیت یونسکو در تهران تشکیل شد، موضوع سخنرانی «علم و عرفان از دیدگاه ابن سینا».

5 . کنفرانس نخست ریاضیدانان، 1361، دانشگاه کرمان.

6 . هزاره بین المللی ابن سینا، 1360، هند، دهلی نو، موضوع سخنرانی «لذت و الم از دیدگاه ابن سینا».

7 . کنگره جهانی بزرگداشت هشتصدمین سال تولد سعدی، 1363، شیراز، موضوع سخنرانی «تلاقی حکمت و ادب در آثار سعدی».

8 . سمینار حقوق جهانی بشر، 1369، فیلیپین، مانیل، موضوع «حقوق بشر در اسلام».

9 . سخنرانی در آکادمی جمهوری آذربایجان، 1371، موضوع «هماهنگی علم، دین و فلسفه».

10 . سخنرانی در دانشگاه گنجه، 1371، جمهوری آذربایجان، موضوع «شخصیت نظامی گنجوی».

11 . کنفرانس جهانی مدیریت دولتی از نظر اسلام، 1371، ایران، تهران.

12 . کنفرانس بین المللی نهج البلاغه، 1372، سوریه، دمشق، موضوع «طرق استدلال برای واقع یابی در نهج البلاغه».

13 . سمپوزیوم مقایسه فلسفه شرق و غرب، 1373، انگلستان، دانشگاه بیرمنگام.

ص:78

14 . کنفرانس علم و مذهب، 1374، سوییس، دانشگاه فرایبورگ.

15 . سخنرانی در دانشگاه آتن، 1374، موضوع سخنرانی «انواع و اشکال مختلف فلسفه ها».

16 . سخنرانی در دانشگاه سفیلد انگلستان، 1374، موضوع «جایگاه تحقیقات در علوم انسانی، در گذشته و حال و آینده».

17 . کنفرانس گفت وگوی اسلام و مسیحیت، 1374، سوییس، موضوع سخنرانی «وجوه اشتراک ادیان ابراهیمی».

18 . کنفرانس مولوی، 1357، ترکیه، موضوع سخنرانی «حرکت و نوگرایی از دیدگاه مولوی».

19 . کنفرانس چهارم ریاضیدانان، شهریور 1376، ایران، کرمانشاه، موضوع سخنرانی «شهود در ریاضیات».(1)

اینها مواردی از تلاش علمی استاد در داخل و خارج از ایران و در موضوعات مختلف است که افزون بر تنوع مطالب و جامعیت استاد، بیانگر روح خستگی ناپذیر استاد در عرصه پژوهش و تحقیقات علمی است که می تواند برای کاروانیان علم و فرهنگ بسیار آموزنده باشد.

ص:79

مطالب کتاب، از بروز شبهه و هویت زدایی حفظ کند. استاد علامه از پیشگامان حرکت اساسی در راستای حل این مشکل به شمارمی آید.

زمانی که کتابی از راسل به نام جهانی که من می شناسم ترجمه شد، استاد تحقیق کرد و پس از مقابله با اصل انگلیسی کتاب، متوجه شد که از اسم کتاب گرفته تا به آخر تحریف شده است و اصلاً اسم کتاب چیز دیگری است؛ (Bertrand Rassell Speaks his mind)برتراند راسل افکار خود رابیان می کند. مترجم را خواست و به او گفت: چراتحریف کرده اید و نام کتاب را تغییر داده اید؟ مترجم پاسخ داد: خواستم جالب شود.

پس از آن، از دو مترجم مسلط به زبان انگلیسی خواست تا کتاب را با اصل آن تطبیق دهند و درستی یا نادرستی ترجمه را مشخص کنند و معلوم شد در 20 صفحه ای که در موضوع فلسفه، مذهب و اخلاق است، 25 اشکال ترجمه ای وجود دارد. بنابراین از آنها خواست تا آن سه بخش را ترجمه کنند و خود نیز به بررسی و تحقیق در مورد آن پرداخت.(1)

این ترجمه به همراه بررسی و نقدهای استاد، بعدها به نام نقد و بررسی برگزیده افکار راسل چاپ شد. و این روش در ترجمه های دیگری، مانند نقد و بررسی ترجمه کتاب سرگذشت اندیشه ها،(2) اثر متفکر بزرگ انگلیسی، آلفرد نورث وایتهد(3) و نقد

ص:80

و بررسی جامعه شناسی دین _ توضیح بخش اسلام، ترجمه کتاب ادیان زنده جهان، نوشته رابرت هیوم انجام شد که تنها مقداری از تلاش های استاد در فرهنگ سازی ترجمه بوده است و می تواند الگوی بسیار خوبی برای علاقه مندان کار ترجمه باشد.

ص:81

ص:82

مولوی نشد، بلکه در مواقع لزوم به نقد و تحلیل افکار او نیز می پرداخت و در جواب کسی که مولوی را بزرگ ترین شخصیت فکری جهان می دانست، گفته بود: «بنده نمی توانم با قبول این سخن، پرونده معنوی بشر را برای گذشته تا آینده بسته و خاتمه یافته اعلام نمایم».(1)

گاه گاه دیده می شد که در جواب دانشجویانی که نظر او را در مورد مسئله ای می پرسیدند، می فرمود: نگویید نظرتان چیست؟ بلکه بگویید که دلیلتان برای آن سخن چیست؟

بدین طریق تلاش می کرد تا استقلال فکری را در آنها نیز به وجود بیاورد. استاد همیشه از بیماری شخصیت زدگی سخن می گفت و طالبان علم را از فرو رفتن در جاذبه شخصیت ها برحذر می داشت. ایشان با همه اهمیتی که برای آلفرد نورث وایتهد قایل بود، از او انتقاد می کرد که بیش از حد تحث تأثیر افلاطون است، چنان که گویی جاذبه شخصیت فکری افلاطون او را خودباخته کرده است.(2)

همین استقلال فکری استاد بود که از برخوردهای مخالفان فلسفه در حوزه نجف _ که مخالفان سرسخت فیلسوفان را در خود جای داده بود _ با درس های فلسفه و معارف اسلامی وی جلوگیری می کرد، زیرا آنها می دانستند که استاد در فلسفه، اهل تقلید نیست، بلکه پس از نقد و بررسی، دیدگاه های خود را ارائه می دهد.(3)

ص:83

نوشته های استاد، در واقع پاسخ به شبهاتی بود که در هنگام نگارش، در سطح جامعه به صورت گسترده مطرح بود و ایشان به دلیل اهمیت این شبهات، عمر شریفش را در راه حل آنها مخلصانه و فروتنانه صرف کرد.

برای نمونه، در روزگاری که آثار راسل جزو مطرح ترین آثار ترجمه شده در جامعه علمی بود، ایشان با راهنمایی دو، سه مترجم به ترجمه درست و گویای مطالب راسل، به نقد و بررسی و تحلیل افکار او پرداخت و آنها را به چاپ رساند تا بتواند زمینه آشنایی دقیق تر و درست تر دانش پژوهان رابا افکار این شخصیت پرآوازه و جنجالی مغرب زمین فراهم کند. و زمانی که ماتریالیست ها و مادی گرایان افکار جبرگرایانه را در سطح جامعه ترویج می کردند، استاد یک تحقیق همه جانبه از زوایای مختلف درباره جبر و اختیار انجام داد که سرانجام به صورت اثر بسیار نفیسی به نام جبر و اختیار منتشر شد.

در سال های دهه پنجاه، اندیشه های خیام، به طور گسترده ای مورد توجه برخی از محققین قرار گرفت و آثار متعددی در این زمینه منتشر شد، استاد به نقد و بررسی افکار خیام و رباعیات منسوب به وی پرداخت و توانست تناقضات موجود در رباعیات منسوب به وی را آشکار کند و اثری به یادماندنی به نام تحلیل شخصیت خیام را پدید آورد، که متأسفانه تا سال 1368 چاپ نشد.

در اوایل انقلاب که بحث های ایدئولوژی، بسیار مطرح بود، با تلاش فراوان به بحث «شناخت» پرداخت تا بتواند با استفاده از نظریه شناخت، به بطلان نظریه های مادی و منحرف بپردازد و انحراف آنها را از دیدگاه فلسفه و قرآن کریم تبیین کند. این کتاب به نام شناخت از دیدگاه علمی و از دیدگاه قرآن منتشر شد. با شروع انقلاب فرهنگی و بازنگری در رشته های دانشگاهی، استاد تلاش های فکری گسترده ای را در این زمینه آغاز کرد، بحث های مختلفی با عنوان های طرح تعلیم و تربیت اسلامی مطرح

ص:84

کرد که حیات معقول و تصعید انسان در مسیر حیات تکاملی و اثر جداگانه دیگری به نام طرح هایی برای انقلاب فرهنگی در این زمینه پدید آمد.

ص:85

کریشنا مورتی و...(1)

این ویژگی آن چنان در شخصیت استاد جلوه گر بود که در رفتار او نیز پدیدار شد. در زمان سفر به اروپا، کوشش شده بود که استاد و سارتر دیدار و بحثی داشته باشند، ولی استاد قبول نکرد؛ علت را چنین بیان کرد: «یکی این است که جهان شناسی ایشان خیلی عمیق نیست، اگر هایدگر بود، یک حرفی یا اگر راسل بود حداقل اطلاعات فلسفی عمیقی داشت، اما این سارتر که کتاب هایش را دیده بودم عمیق نبود. و یکی هم گفتم بر فرض اینکه او عمیق هم باشد، بنشینیم و بحث کنیم، این چهار، پنج روز به عنوان یک متفکر مغرب زمین با من صحبت خواهد کرد، نه به عنوان متفکر [مطلق] ؛ یعنی اول او در تاقچه نشسته و مرا که در زمین نشسته ام خواهد دید. سه، چهار روز بیخود بحث ها طول می کشد. تا بعد از آن دیگر مطالب برای بحث آماده می شد. شبح شرقی از قیافه من می رفت کنار و شبح غربی از قیافه او می رفت کنار و دوتایی باهم صحبت می کردیم، گفتم: پنج، شش روز آن هم روزی دو ساعت برای بحث باید باشد، گفتند نه او مریض است، پنج، شش روز زیاد است، من هم گفتم نه، قبول نکردم در آنجا دو، سه نفر هم یک عصر آمدند و خوشحال بودند، از اینکه ما خیلی عاشقانه از این مسئله استقبال نکردیم، گفتند که اینجا اساتیدی از دانشگاه های ایران می آیند و آرزویشان این است که دیداری از اساتید اینجا داشته باشند، فقط برای اینکه بگویند ما با فلان استاد دیداری داشتیم».(2)

ص:86

تمام مدت عمر علمی خود را در مسیر تحقیق و پژوهش درباره اسلام سپری نمود. و در این راه با روش های گوناگون به پاسداری از دین پرداخت.

1 . تحقیق و تألیف: آثار استاد، در واقع برای پاسخ به شبهات و حفظ مرزهای دینی جامعه اسلامی نوشته شدند.

2 . تدریس: استاد با گسترش تدریس از حوزه به منزل و دانشگاه ها، توانست تعداد بیشتری از طالبان علم و حقیقت را با دین آشنا کند.

3 . سخنرانی: از ابتدای ورود به ایران، استاد در مراکز مختلف دانشگاهی، علمی و فرهنگی، حوزه ها، مساجد، مدارس و حتی مراکز اقتصادی سخنرانی کرد که نقش به سزایی در تنویر افکار عمومی داشت.

4 . ارتباطات علمی: وجه دیگری که هرگز نباید به راحتی از آن گذشت، ارتباطات علمی استاد با شخصیت های مختلف علمی داخلی و خارجی است که در این ارتباطات همواره به گونه ای معقول از دین دفاع می کرد.

بعضی از این مذاکرات مانند مکاتبات استاد با متفکر بزرگ مغرب زمین، برتراند راسل، بسیار معروف است و چهره های معروف جهانی زیادی در این مذاکرات شرکت داشتند که نام بعضی از آنها را برای اطلاع ذکر می کنیم.

_ پروفسور روزنتال، آلمان، رشته تخصصی: حقوق؛

_ پروفسور یانگ، امریکا، رشته تخصصی: ادبیات شرقی؛

_ پروفسور مونتنی، فرانسه، رشته تخصصی: ادبیات؛

_ پروفسور روژه گارودی،فرانسه، رشته تخصصی: علوم اجتماعی؛

_ پروفسور محمدعبدالسلام (برنده جایزه نوبل فیزیک)، پاکستان، رشته تخصصی: فیزیک؛

_ آقای گالیندو پل (عضو کمیسیون حقوق بشر ملل متحد)، السالوادور، رشته

ص:87

تخصصی: حقوق بشر؛

_ پروفسور چارلز آدامس، کانادا، رشته تخصصی: عرفان؛

_ استاد علّان الفاوی، مراکش، رشته تخصصی: علم کلام.(1)

ص:88

از خودخواهی و لذت پرستی، عمر خود را در طلب تحقیق و گسترش آن سپری می کنند. با جرئت می توان گفت که از آن موقع که متفکران از این هدف غفلت کردند و به یکی از این سه هدف قانع شدند، فلسفه، حقیقت و انگیزه و نتایج خود را از دست داد و به حرفه ای تبدیل شد که شایسته است آن را شطرنج بازی مغزی بنامیم. و با همین تبدیل بود که «فیلسوف» جای خود را به «کارمند فلسفه» داد.(1)

ص:89

5 . شناخت الهامی؛

6 . شناخت مستند به وحی.(1)

استاد بحث های گسترده ای را در رابطه با شناخت ارائه کرده که در جلدهای پنجم، ششم، و هفتم تفسیر نهج البلاغه و هم به صورت جداگانه با عنوان شناخت از دیدگاه علمی و از دیدگاه قرآن انتشار یافت.

ص:90

پرداخته اند. اساسا هر فرد هوشیاری که بتواند برای لحظاتی «من» خود را از غوطه ور شدن در غم ها، شادی ها و کشش های ضروری حیات طبیعی رها سازد و حیات را بر خود برهاند، بی درنگ این سؤال برای او مطرح می شود که هدف و فلسفه حیات چیست؟ و اگر نتواند حیات را به درستی تفسیر کند، دچار پوچی خواهد شد. استاد، هدف های بسیاری را برای حیات انسان مطرح کرده است که برخی از آنها عبارتند از:

هدف های شخصی، قدرت، انتخاب اصلح، لذت جویی،(1) آسایش و رفاه،(2) انسان مداری، تجرید روح از علایق مادی و آزادی مطلق.

ولی هدف حیات در ادیان الهی سیر به سوی خدا و قرب ربوبی است. در قرآن کریم نیز به صورت های مختلفی مانند «دستگاه خلقت بیهوده نیست»،(3) «جهان هستی، حق است»،(4) «جهان برای بازی و سرگرمی خلق نشده است»،(5) «زندگی انسان هدف دار است»(6) و... این هدف بیان شده است.(7)

ص:91

توجه می کنیم. از نظر استاد، پلورالیسم دینی، در صورتی پذیرفته است که افراد یا گروه های انسانی ابتدا، اصول و حقایقی را به عنوان حقایق ثابت و اصول موضوعه مشترک در یک دین بدانند و یا آنها را به عنوان پیش فرض ها و اصول مسلم خود _ که قابل چون و چرا نیست _ بپذیرند. پس از آن سؤالاتی مانند چگونگی تحقیق آن یا چگونگی برداشت و نتیجه گیری از آن و نحوه بهره برداری و یا نوع قابلیت آن و... در پی آن تعریف مطرح می شود که می تواند دامنه کثرت یا تنوع گرایی را نشان دهد. اما نسبت کثرت گرایی دینی به کثرت گرایی مذهبی، نسبت اعم به اخص است، زیرا دایره مفهوم کلی دین که ادیانی را دربردارد، وسیع تر از دایره دینی است که مذاهب را شامل می شود. مانند دین ابراهیمی که سه دین جهانی اسلام، مسیحیت و یهود را دربردارد.

کثرت گرایی دین، عبارت است از امکان اعتقاد به هر یک از ادیان فوق و کثرت گرایی در مذهب مانند عقاید گوناگون کلامی و فقهی در هر یک از مذاهب بالاست.

اما آیا کثرت گرایی به این معنی است که هرکس می تواند از اعتقادش دست بردارد و به دین یا مذهب دیگری معتقد شود؟ باتوجه به آنکه لازمه هر دین، توجه به اصول موضوعه (پذیرفته شده مبنایی) و ضرورت های لازم الاعتقاد اثبات شده است، باطل و غیرقابل تحقق است و آیاتی مانند «لکم دینکم ولی دین»(1) که به پذیرش کثرت گرایی در اسلام ربط داده می شود، اگر مخاطب، «یا ایها الکافرون» مشرک باشد، بی تردید نمی تواند منظور نظر «لکم دینکم» باشد زیرا مبارزه با انکار و شرک از اصلی ترین مبانی

ص:92

عقیدتی اسلام است.(1)

ص:93

مرگ است.(1)

موضوع مشورت، یعنی اموری که در اسلام قابل مشورت و استخراج آراست، همه موضوعات و شئون حیاتی انسان ها که زمینه صدور احکام ثانوی است. بنابراین ملاحظات فقه و حقوق اسلامی در تقسیم بندی معروف و رسمی پیشرو _ پیرو قرار نگرفته، بلکه دارای هر دو جنبه پیشرو و پیرو است. جنبه پیشروی فقه و حقوق اسلامی در احکام اولیه است که چون سرچشمه آنها وحی الهی است و بازگوکننده مصالح و مفاسد فطرت و طبیعت مادی و روحی انسان هاست، پیشرو محض است و هیچ فرد و جمعی حق تغییر آنها را ندارد، جنبه پیروی فقه و حقوق اسلامی در زمینه احکام ثانوی است که تحقیق و تشخیص آنها به عهده خود مردم است. آن مردمی که از آگاهی کامل و عدالت یا وثوق برخوردار باشند. «حکومت مردم بر مردم» به این معنا در اسلام وجود دارد، چون اسلام این اختیار در انتخاب را پذیرفته و شورا و جماعت را (یدالله مع الجماعة) اصل قرار داده است. بنابراین حکومت مردم بر مردم را در یک معنای عالی پذیرفته است.(2)

ص:94

ذهن انسان؛(1)

2 . تلقین و قابل پذیرش ساختن واقعیات و آرمان ها و اندیشه های عالی انسانی به انسان؛

3 . تفسیر و توجیه قدرت برای انسان و چگونگی بهره برداری از آن؛

4 . آشتی دادن انسان با خویشتن.(2)

پس انسان با شناخت مبانی تعلیم و تربیت و نقش مربی و معلم در تربیت و آشنایی با مواد تعلیم و تربیت می تواند با بهره گیری از نعمت انعطاف پذیری، تعلم و تزکیه به هدف نهایی حیات؛ یعنی کمال ناب الهی نایل آید.

ص:95

ص:96

کس جز مثل خود او که اسلام را نمی شناسد، از بدعت او پیروی نخواهد کرد. بنابراین بدعت گذاران جاهل باید از مقام بالا یا موضع قدرت به چنین کاری دست ببرند تا مردم معمولی بدعت آنها را بپذیرند.

2 . هوی و هوس و تمایلات خودمحورانه؛ این عامل هنگامی مؤثر می شود که عظمت و حیاتی بودن اصول و قوانین نظام مکتبی در برابر شخص خودمحور ساقط و رنگ درخشان و زنده آنها مات شود.

3 . غرض ورزی های خودمحوران زنده که می توانند از استخوان های پوسیده گمراهان تبهکار استفاده کنند و به هدف های خود برسند، که در واقع «خطاهای دیگران را بر دوش می کشند و خود، گروگان خطای خویش اند».(1)

ص:97

نمی تواند ضرورت و امتیازهای عدالت را به آن عظمت که در قرآن مطرح شده است، معرفی و توصیه کند.

از دیدگاه قرآن، عدالت آن جوهر مقدس الهی است که بالاتر از می خواهم و نمی خواهم جای گرفته است. از همین تمجید و تمحید درباره عدالت، درمی یابیم که خواست واقعی روح آدمی و عامل رشد آن، عدالت است، نه حبّ و بغض های شخصی و نه می خواهم ها و نمی خواهم هایی که دو عامل تورم(1) «خود طبیعی» هستند.(2)

ص:98

ص:99

کرامت ذاتی انسان را اثبات کند تا مجالی برای ظهور تفکرات ماکیاولی، اصالت نفع و اصالت قدرت پیدا نشود. مبنای حقوق بشر با دیدگاه غرب، هم زیستی مسالمت آمیز همراه با صلح، آزادی و عدالت در جوامع بشری است. این مبنا مهم است، ولی نمی توان زیربنایی به وجود آورد که همه افراد خود را اعضای خانواده ای واحد بدانند، برای رسیدن به چنین هدفی، باید مبنای عالی تری _ که از دیدگاه اسلام، خداست _ مطرح شود.

وضع و تدوین یک نظام حقوق متعالی، مستلزم اجرای آن نیست. برای اجرای هرگونه نظام حقوقی، باید نخست تبعیض میان انسان ها وجود داشته باشد؛ دوم اینکه زمینه های تحقق آنها از نظر تعلیم و تربیت فراهم شود. برهمین اساس است که اسلام یک رشته اصول روانی و اخلاقی مشترک را در میان انسان ها تعلیم داده است تا زمینه های تحقق قوانین خود را فراهم آورد. حقوق بشری که در اسلام مطرح شده است، مبنای دینی دارد و این مبنا، موجب شده است تا این نظام حقوقی از چند ویژگی برخوردار باشد:

1 . این نظام حقوقی متکی بر اراده خداست، در نتیجه هر انسان آگاهی، با اخلاص و صمیمیت و بدون سوداگری و لذت پرستی آن را رعایت می کند.

2 . عامل اجرای نظام حقوقی اسلامی، شخصیت کمال طلب خود انسان است.

3 . چون مبنای اسلام، دین فطری حضرت ابراهیم علیه السلام است که همه ادیان آسمانی خود را وابسته به آن می دانند. بهتر می تواند جهانی بودن تکالیف و حقوق بشر را اثبات کند.

انگیزه های تدوین حقوق بشر از دیدگاه غرب را می توان در شناسایی ذات تمام اعضای خانواده بشری و حقوق یکسان و انتقال ناپذیر آنان، اساس آزادی و صلح دانست که تا ارزش های ذاتی انسان به اثبات نرسد، نمی تواند مطرح شود و... در نتیجه

ص:100

با انگیزه های وضع حقوق بشر در اسلام، تفاوت های اساسی دارد، زیرا در اسلام حیات و مرگ یک انسان مساوی با حیات و مرگ همه انسان هاست و یا ارزش حقیقی نیکی به انسان ها، در ذات خود نیکی ها نهفته است و یاری کننده دیگران، محبوب ترین انسان نزد خداست.

البته ارزش هایی چون انسان، حیثیت ذاتی انسان، برابری و برادری، روابط دوستانه، حقوق یکسان، صلح و... در لابه لای اعلامیه حقوق بشر مطرح است و با همه نقدهایی که بر اعلامیه حقوق بشر وارد است، درپنج مورد زیر حقوق بشر از دیدگاه اسلام مشترک است:

1 . هر دو نظام حق حیات را جدی تلقی کرده اند.

2 . هر دو نظام به حق کرامت و حیثیت انسانی توجه کرده اند.

3 . هر دو نظام حق تعلیم و تربیت را از اصولی دانسته اند که مسئولین جامعه، مسئول تحقق آن هستند.

4 . هر دو نظام، حق آزادی را از حقوق اساسی و دولت و اجتماع را مسئول برقراری این حق اساسی دانسته اند.

5 . هر دو نظام، حق مساوات در برابر حقوق و قوانین را نیز پذیرفته اند.(1)

ص:101

2 . اختلاف اقوام و ملل و تحول فرهنگ هایی که از انسان تأثیر می پذیرند، در موسیقی نقش مهمی را ایفا می کنند.

3 . هر انسانی با توجه به شرایط موقت یا پایدار درونی و روحی خویش، برداشت های خاصی از موسیقی دارد.(1)

پس موسیقی با حقیقتی سر و کار دارد که با تمامی موجودیت انسان، سعادت و شقاوت وی ارتباط دارد و آن حقیقت، «نفس» یا «روح» یا «من» انسان است. در نتیجه هر صاحب نظر و متفکری که خود را مسئول افکار و فرهنگ عمومی بداند، نمی تواند بدون تأمل و دقت و فقط با چند دلیل توجیهی، تکلیف برخورد با موسیقی را یکسره کند. حتی اگر علم ما به اندازه ای باشد که بتوانیم اثبات کنیم که موسیقی، فقط دو نوع است: یکی مفید و مشروع و دوم غیرمفید ؛ که منظور از غیرمفید، همان پدیده ناسالم است که لهو و لعب و ممنوع است. با این حال، حرکت انسان ها را در مرز این دو نوع، با احتیاط توجیه می کنیم، جذابیت خود موسیقی به اندازه ای است که باعث تعدی و تجاوز به قسمت ممنوع موسیقی می شود.(2)

در نتیجه، موسیقی از مواردی است که در مورد آن بسیار محتاطانه باید گفت وگو کرد.

ص:102

شود، شناخت ما درباره تمدن ها عمیق تر خواهد بود. بروز و اعتدال تمدن ها، به عواملی چون پایبندی شدید به خصلت های نیکو، گرایش به آرمان های بزرگ، التزام به وفای به عهد، دوری از کبر، دوری از ستم، التزام به انس و محبت و بصیرت های نافذ و... نیازمند است.(1)

در مقابل، علت اساسی سقوط تمدن ها، اصل «من هستم، پس تو نیستی» یا «هستی تو، مشروط بر این است که من آن را بخواهم» است که معنای واقعی ظلم و استکبار است.

نظر استاد در مسئله دیگری که امروزه مطرح شده، یعنی ارتباط تمدن ها با یکدیگر و تأثیرشان نسبت به هم، بر این است که نمودهای عینی تمدن ها می توانند از یکدیگر تأثیر بپذیرند، اما تمدن ها از بعد انسان محوری نمی توانند از یکدیگر تقلید کنند. آنچه را که می توان از یک تمدن انسان محوری پذیرفت، تجربه ها و اصول و قوانین مثبت آن است، مانند رفتار عادلانه افراد با یکدیگر، برخورداری مردم از آزادی معقول، اقتصاد سالم، حاکمیت ارزش های انسان ها و... .(2)

ص:103

فرهنگ پیرو، آن نوع کیفیت و شیوه زندگی است که تابع اصل و قانون اثبات شده ای نیست، بلکه ملاک درستی و نادرستی آن، تمایلات و خواسته های مردم است. و به سه نوع ؛ فرهنگ رسوبی، فرهنگ مایع، و بی رنگ و فرهنگ خود محوری تقسیم می شود. اما فرهنگ پیشرو از اصول ثابت حیات تکاملی انسان سرچشمه می گیرد و عامل محرک آن، ابعاد اصیل انسانی است و هدف آن آرمان هایی است که آدمی را در جاذبه هدف اعلای حیات به تکاپو می آورد. هر فرهنگی می تواند دارای دو لایه، یکی محسوس و ملموس و دیگری غیرملموس و شفاف باشد، که بعد محسوس و ملموس آن، اندیشه ها و آرمان های انسانی است که در یک واقعیت عینی تجسم پیدا می کند، مانند آثار هنری. بعد شفاف فرهنگ نیز آرمان ها، هدف ها، عواطف و اخلاقیات اند که بشر برای حیات خود انتخاب می کند و زندگی فردی یا اجتماعی خود را با آنها توجیه می کند.(1)

هنگام سخن گفتن از فرهنگ پذیری، باید ابتدا بحث شود که آیا فرهنگ پذیری به طور مطلق درست است یا نه؟ و آیا این فرهنگ مورد نظر پیشرو است یا خیر؟ در صورتی که پیشرو بود، باید در پذیرش و انتقال آن و آمادگی زمینه پذیرش تلاش کرد. ولی واقعیت این است که در هر صورتی باید ابعاد و عناصر هر فرهنگی را با تحقیق و تصفیه و به دور از تقلید، پذیرفت تا عناصر ناشایست آن به فرهنگ پذیرنده انتقال نیابد. زیرا انتقال فرهنگ ها، همیشه درست نیست و فقط فرهنگ هایی شکل گرفته برمبنای ارزش های انسانی مفید و سازنده هستند و باید منتقل شوند مانند فرهنگ اسلامی که پس از ورود به ایران، آثار مهمی برجای نهاد، نه آنکه به عنوان فرهنگ، عوامل فساد و تباهی روح انسان ها گسترش پیدا کند تا حیات بشری پوچ به نظر برسد و بی اعتنایی به

ص:104

مسائل اجتماعی و اهمیت ندادن به توده های مردم رواج پیدا کند.(1)

ص:105

ص:106

رفت آن فرزانه استاد علوم

حاصل و معنا و فریاد علوم

با تفکر، دردها را چاره کرد

علم را با هجر خود آواره کرد

هم کلام از هجرتش بیداد کرد

هم کتاب از رفتنش فریاد کرد

با حقایق وصلتی دیرینه داشت

او جهان علم را درسینه داشت

او جهانی بود و رفت از این جهان

گشت در هستی، هماره جاودان

بر درخت علم همچون ریشه بود

مرد درد و عشق و هم اندیشه بود

از وجودش نور دانش منجلی

غرقه در امواج دریای علی

جان و دل محو شریعت کرده بود

زندگی، وقف حقیقت کرده بود

آسمان علم را خورشید بود

عارف و گل واژه توحید بود

تشنگان علم را سیراب کرد

با فراقش عشق را بی تاب کرد

دانش اندر سینه او می غنود

علم می جوشید تا لب می گشود

تک سوار عرصه علم و ادب

بی قرار وادی شوق و طلب

یکه تاز و عاشق میدان علم

بر جهان، تفسیرالمیزان علم

تسلیت بادا چنین درد عظیم

رحلت جان سوز این مرد عظیم

عالم اسلام را محزون نمود

دیده بست از این جهان و پر گشود

* * *

ص:107

تا سرایم چند بیتی در رثای جعفری

بر کویر جان مشتاقان نمی بارد دگر

ابر عرفان ز آسمان با صفای جعفری

خطبه های نغز و فریاد علی را بعد از این

نشنود دیگر کسی از بانگ رسای جعفری

همچو شمعی تا سحر می سوخت هرکس می شنید

نغمه های مولوی را با صدای جعفری

گوش جان عاشقان آری پس از این نشنود

شعر شورانگیز حافظ را ز نای جعفری

کاشکی می شد به نیشابور با عطار گفت

جامه ماتم به تن کن در عزای جعفری

چلچراغ کاخ عرفان بعد از این خاموش شد

تا که شد خاموش بانگ ای خدای جعفری

در صدایش موج می زد غم که بس دیرینه بود

الفت غم با دل دردآشنای جعفری

آسمانا! بعد از این دیگر کجا خواهی شنید

در دل شب های های گریه های جعفری

سیدمحمدرضا طاهری _ تهران(1)

* * *

ص:108

زندگی مشعلداران متعهد، زیباترین زندگی است. آنان که به شناختن حقیقت های راستین روی آوردند و سپس زندگی خویش را بر سر شناساندن آن حقیقت ها می گذارند، تا همه چشم ها را از روشنی بینا، جان ها را تابناک و ارزش ها را استوار کنند؛ و چه از این زیباتر!

این زیبایی، گاه چنان ژرف است که مردم از دریافت آن باز می مانند و گاه چنان همه گیر است که در آن ژرف نمی شوند. طلوع خورشید را بنگرید که چقدر زیباست، نه تنها برای چهره ظاهر و منظره خیره کننده آن، بلکه از این رو که روز را پدیدار می کند و روشنایی را به ما ارمغان می دهد و در پرورش انسان و جهان مادی مورد نیاز ما، تأثیری بدل ناپذیر می گذارد. اما چند نفر هستند انسان هایی که با این نگرش به زیبایی خورشید و طلوع آن اندیشیده باشند؟!

مشعلداران رسالت گرای متعهّد و دانشمندان آگاه معتقد، رسالتی چونان رسالت خورشید دارند که:

آفاق اندیشه ها را روشن کنند؛

تاریکی های مهاجم را برانند؛

جوهر ادراکی انسان ها را بپرورانند؛

ارزش های والا را بشناسانند؛

«ارتباط انسان _ جهان» را باز نمایند؛

«به رابطه علم و حقیقت» پرتو افکنند؛

«فلسفه و هدف زندگی» را نشان دهند؛

«حیات معقول» را تفسیر کنند؛

راه «شناخت انسان در تصعید حیات تکاملی» را بگشایند؛

«اندیشه ها» را به «تکاپو» فراخوانند؛

ص:109

«حکمت اصول سیاسی اسلام» را در عرصه نگرش ها و عملکردها مطرح کنند که روشنگر راز «نیایش های بزرگ» باشند؛

و سرانجام افکار را از جولان شناخت های کاذب رهایی دهند و مرزهای مقدس ارزشمندترین سرمایه انسان، یعنی «ایمان» را پاس دارند.(1)

استاد محمدرضا حکیمی

ص:110

تحصیلات عالی و ممتاز خود، قدم در وادی تألیف و تحقیق و تعلیم نهاد، آثار با ارزشی پدید آورد و تفکر فلسفی را در دایره وسیع از مستفیدان و تحسین کنندگان جهانی خود ارتقا بخشید. پس از پیروزی انقلاب نیز همواره افکار سازنده او در زمینه معارف دینی و نگاه فلسفی به مسائل اسلامی، با استقبال فرزانگان و تشنگان علم و معرفت روبه رو می گشت. سخنرانی های پرمغز این دانشمند عالی قدر که سرشار از نکته های عمیق و درس های بسیار ماندنی برای نسل جوان و دانش پژوهان کشور بود، در شمار حسنات علمی و فکری دوران حاضر محسوب می گردد و خاموشی این چراغ فروزان حقا خسارتی بزرگ برای جویندگان معارف عمیق اسلامی به شمار می آید».(1)

آیت الله العظمی میلانی: «نور چشم من، علامه گران قدر حجت الاسلام و المسلمین، حاج میرزا محمدتقی جعفری دامت تأییداته، مدت زیادی از عمرش را در تحصیل معارف حقه الهی صرف نمود و کوشش و اجتهاد در بالا بردن علوم دینی کرد و در درس فقه و اصول من محققانه و موشکافانه حضور یافت، پس بحمداللّه تعالی از علوم اسلامی به مرتبه ای نامدار در اجتهاد به مقامی رفیع دست یافت».(2)

آیت الله سیدمحمدباقر صدر رحمه الله: وی در نامه ای که در تاریخ 1345 ه. ش در پاسخ به پیشنهاد اجازه برگردان کتاب اقتصاد ما توسط جناب آقای سپهبدی نوشت، با تعابیری بلند و بحق. این چنین استاد را می ستاید: «به پیشگاه برادر بزرگوار و پناهگاه آرزوها، فقیه اصولی، فیلسوف متکلم حجت الاسلام و المسلمین علامه شیخ محمدتقی جعفری (دام عزه) با تأنی

ص:111

نامه ارجمند شما را زیارت کردم و با تمام اندیشه و عواطفم آن را قرائت کردم، چگونه آن را چنین مشتاقانه نخوانم، در حالی که آن شعاعی است از نور کسی که بر جهان اسلامی با علم و فضل و نظریات و تحقیقاتش نورافشانی می کند.

من سپاسگزاری می کنم از اهتمام و لطف پرارج شما در مورد کتاب اقتصاد ما و می خواهم به برادر عبدالعلی سپهبدی یادآوری کنم که ایشان چگونه در انتظار اجازه من مانده است، پس از اینکه از محضر شریف حضرت عالی چنین اجازه ای صادر شده است. من دوست دارم مشخص کنم که اجازه شما، اجازه من است و اراده شما، اراده من؛ و پذیرش و رضای شما، پذیرش و رضای من. جانم به قربان شما ای برادرم! هیچ دلیلی بر توقف پس از رضایت شما وجود ندارد».(1)

مرحوم آیت الله حاج میرزا جوادآقا تهرانی: با وجود مخالفت با فلسفه مصطلح به علامه جعفری می فرمود: «من از فلسفه، روش شما را قبول دارم، چراکه از یونانی ها تقلید نمی کنید».(2)

دلی کاستاپولس، فیلسوف برجسته یونانی: در تاریخ 24 فروردین 1373 در عصر یک روز بارانی، دو شخصیت فرزانه ؛ استاد علامه جعفری و آقای پروفسور دلی کاستاپولس، یکی از اعضای برجسته آکادمی فلسفه در آتن با یکدیگر دیدار کردند. استاد کاستاپولس با دیدن علامه جعفری، دست هایش را برای به آغوش کشیدن استاد

ص:112

باز کرد و با نشاط فراوان درحالی که می گفت: «ارسطوی زمان ما»، از استاد استقبال کرد.(1)

علامه امینی رحمه الله: «می دانید چرا علامه جعفری را بسیار دوست دارم؛ برای اینکه با این وضع علمی، از نظر صفای باطن، گویا تازه به دنیا آمده است».(2)

ص:113

ص:114

می تواند یکی از محورهای اساسی مورد توجه برنامه سازان باشد ؛ به ویژه که استاد در طول این 50 سال، سعی می کرد تا با نگارش کتاب، مقاله و یا سخنرانی به شبهه های مطرح در سطح جامعه پاسخ دهد.

2 . حضور پررنگ و معنوی استاد، پس از ورود به ایران تا زمان وفات، در دانشگاه ها و ارتباط بسیار خوب با استادان و دانشجویان، از مواردی است که اثرات بسیار مبارکی به ارمغان آورده است.

3 . ارتباط گسترده و همراه با سربلندی و عالمانه استاد با اندیشمندان ممتاز داخلی و خارجی و تنویر افکار اندیشمندان درباره اسلام و تشیع، از عرصه هایی است که استاد توانسته با قدم نهادن به آن، خاطرات و آثار مبارک علمی _ معنوی را به یادگار بگذارد که از این ره آورد تعدادی از اندیشمندان مذهب تشیع را پذیرفتند.

4 . روش و منش اخلاقی استاد نیز در ارتباط چهارگانه اش با خویش، خدا، هستی و همنوعان با توجه به خاطرات فراوانی که از این بزرگ مرد اندیشه در دست است، می تواند در الگوسازی و آماده سازی بستر علم آموزی و اخلاق علمی در سطح جامعه نقش بسیاری داشته باشد.

ص:115

موزاییک نشست تا بتواند به پرسش های آن دانشجو پاسخ دهد. و یا میان پرده ای از داستان وفای به عهد استاد که با وجود وفات فرزند در دانشگاه امام صادق علیه السلام حضور یافت، می تواند در عرصه اخلاق جامعه بسیار سازنده باشد.

3 . مستندی درباره ارتباط علمی استاد با متفکران مغرب زمین، به ویژه برتراند راسل می تواند بسیار روشنگر باشد که در این رابطه می توان از کتاب دوجلدی تکاپوی اندیشه ها استفاده کرد.

4 . فیلم داستانی زندگی استاد به همراه گفت وگو با برخی از شاگردان و نزدیکان ایشان و همراه با توجه به تولد، رشد، دوران کودکی، تحصیلات در ایران و عراق، ویژگی های اخلاقی استاد و حضور در کنفرانس ها و دانشگاه ها و ... با محوریت گفتارهای زندگی نامه ای خود استاد، می توان آثار و فعالیت های اجتماعی _ فرهنگی ایشان را به تصویر کشید.

5 . میزگردهایی در مباحث مختلف، با حضور متخصصان متعهد، با محوریت سخنان استاد (که به صورت تصویری و فیلم موجود است) نیز کاری پرثمر است.

6 . میان پرده ای از مذاکرات استاد با توجه به اینکه طرف مقابل، سرانجام اسلام یا تشیع را بپذیرد.

7 . نظرسنجی (گزارشی) از گروه های متفاوت در مراکز مختلف علمی درباره شخصیت علامه و بازتاب آن با این سؤال که علامه جعفری از چه جایگاهی برخوردار بود؟ او چه کرد و چه داشت که این قدر محبوب بود؟

ص:116

ص:117

7 .کدام مورد بیانگر تعدادی از ویژگی های ممتاز استاد است؟

1 .تواضع، فروتنی و زهد

2 .داشتن اطلاعات علمی گسترده، عارف و سالک

3 .تواضع، گستردگی علمی

4 .عاشق مطالعه و خطیبی توانا

8 .استاد در چه سالی از دنیا رفت؟

1 . 1377 2 . 1380

3 . 1370 4 . 1375

9 . استاد در چه سالی به دنیا آمد؟

1 . 1308 2 . 1310

3 . 1306 4 . 1304

10 . استاد در چه زمینه هایی تخصص داشت؟

1 . فلسفه های اسلامی و غرب 2 . ادبیات

3 . فقه 4 . همه موارد

11 . نام چند تن از دانشمندان غربی که استاد با آنها ارتباط علمی داشت:

1 . برتراند راسل 2 . سارتر، وایتهد

3 . یائگ، عبدالسلام 4 . موارد 1 و 3

12 . کدام مورد از کتاب های استاد است؟

1 . شرح مثنوی . رباعیات خیام

2 . شرح مثنوی _ فلسفه دین _ فلسفه علم _ موسیقی

3 . فلسفه دین _ هنر _ خدمات متقابل اسلام و ایران

4 . هیچکدام

ص:118

ص:119

ج 3 . به مخاطب پرسش بستگی دارد.

ج 4 . تبریز.

ج 5 . حوزه علمیه طالبیه تبریز، حوزه علمیه تهران، حوزه علمیه قم، حوزه علمیه نجف اشرف و حوزه علمیه مشهد.

ج 6 . در مشهد و حرم مطهر رضوی.

ج 7 . به مخاطب پرسش بستگی دارد.

ج 8 . حضور در جلسات مذهبی هیئت های تهران و شهرستان ها، سخنرانی در دانشگاه تهران و ... .

ج 9 . به دلیل مطالب متنوع و شیوایی، رسایی و سادگی بیان و رفتار استاد.

ج 10 . ایشان در مقام اخلاق و علم، در حد اعلایی بود و همچون استادی در هر دو زمینه به راهنمایی می پرداخت که نامه های آیت الله میلانی و شهید صدر و سخنان مقام معظم رهبری در این رابطه بهترین شاهدند.

ج 11 . تواضع، فروتنی و سادگی در رفتار.

ص:120

7 . وحدت از نظر استاد چند نوع است و کدام یک قابلیت اجرا دارد؟

8 . آزادی انسان چند وجه دارد و به چه نحوی مورد پذیرش است؟

9 . تعریف پلورالیسم دینی را بیان کرده و مورد بررسی قرار دهید.

10 . نظریه جدایی دین از سیاست و پیدایش سکولاریسم، ناشی از چه تفکراتی بوده و رابطه آن را با اسلام بررسی کنید.

11 . نقش تربیتی بزرگان چون علامه جعفری را بررسی کنید.

12 . دیدگاه علامه درباره هنر را توضیح دهید.

13 . فلسفه زیبایی از نظر استاد چگونه است و تعریف موردنظر استاد در رابطه با زیبایی چیست؟

14 . آیا می توان تعریف جامع و مانعی درباره موسیقی ارائه کرد؟

15 . موسیقی چگونه و به چه کیفیتی با انسان ارتباط دارد؟

ص:121

ص:122

18 . غیاثی کرمانی، سید محمدرضا ؛ ابن سینای زمان، نشر پارساییان، چاپ سوم،قم 1380.

19 . فلسفه و هدف زندگی، نشر قدیانی، چاپ اول، تهران 1375.

20 . فیضی، کریم. جاودان اندیشه، تهذیب، چاپ اول، قم 1381.

21 . قادری، فاضل. فیلسوف شرق، عروج، چاپ اول، تهران 1378.

22 . قاسملو، یعقوب. فروغ دانایی، نسیم حیات، چاپ اول، قم تابستان 1379.

23 . میراث ماندگار، 2 جلد، مؤسسه کیهان، انتشارات کیهان، چاپ دوم، تهران1369.

24 . نصری، عبداللّه . آفاق مرزبانی، سروش، چاپ اول، تهران 1377.

25 . _____________________ . فلسفه دین، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی،چاپ دوم، تهران 1378.

26 . _____________________ . تکاپوگر اندیشه ها، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ اول، تهران 1376.

نشریات

1 . کیهان فرهنگی، شماره 7، مؤسسه کیهان، تهران 1363.

2 . مجله پیام زن، شماره 8 ، صاحب امتیاز دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم،آبان 1377.

3 . مجله حوزه، شماره 19، دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم، فروردین و اردیبهشت1367.

4 . مؤسسه اطلاعات، روزنامه اطلاعات، ضمیمه، 5/10/1377.